ธรรมกถิกาจารย์ (บาลีวันละคำ 4,768)

ธรรมกถิกาจารย์

อลังการจนจำแทบไม่ได้

อ่านว่า ทำ-มะ-กะ-ถิ-กา-จาน

แยกศัพท์เป็น ธรรมกถิก + อาจารย์

(๑) “ธรรมกถิก” 

รูปคำบาลีเป็น “ธมฺมกถิก” อ่านว่า ทำ-มะ-กะ-ถิ-กะ ประกอบด้วย ธมฺมกถา + ณิก ปัจจัย

(ก) “ธมฺมกถา” อ่านว่า ทำ-มะ-กะ-ถา มาจาก ธมฺม + กถา

(1) “ธมฺม” รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ และ ร ต้นปัจจัย 

: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม แปลตามศัพท์ว่า “สภาพที่ทรงไว้”

บาลี “ธมฺม” สันสกฤตเป็น “ธรฺม” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “ธรรม”

ธมฺม > ธรรม มีความหมายหลายหลาก แต่ในที่นี้หมายเฉพาะคําสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

(2) “กถา” รากศัพท์มาจาก กถฺ (ธาตุ = กล่าว) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: กถฺ + อ = กถ + อา = กถา แปลตามศัพท์ว่า “อัน-กล่าวไว้” หมายถึง –

(1) การพูด, การคุย, การสนทนา (talk, talking, conversation) 

(2) ถ้อยคำ, เทศนา, ปาฐกถา (speech, sermon, discourse, lecture)

ธมฺม + กถา = ธมฺมกถา แปลว่า การกล่าวธรรม, การแสดงธรรม, การแสดงคำสอนของพระพุทธเจ้า 

(ข) ธมฺมกถา + ณิก ปัจจัย, ลบ ณ (ณิก > อิก), “ลบสระหน้า” (คือ อา ที่ –กถา ซึ่งอยู่หน้า ณิก) : ธมฺมกถา > ธมฺมกถ

: ธมฺมกถา > ธมฺมกถ + ณิก > อิก : ธมฺมกถ + อิก = ธมฺมกถิก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประกอบด้วยถ้อยคำในธรรม” “ผู้กล่าวถ้อยคำคือธรรม” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ธมฺมกถิก” ว่า one who converses about ethical problems, one who recites or preaches the Dhamma, one who speaks fitly or properly, one who preach the Word of the Buddha (ผู้สนทนาเกี่ยวกับปัญหาธรรม, ผู้สาธยายหรือสอนธรรม, ผู้พูดในสิ่งที่เหมาะสมและถูกต้อง, ผู้กล่าวสอนธรรมะของพระพุทธเจ้า)

“ธมฺมกถิก” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ธรรมกถึก” คือแผลง –อิก เป็น –อึก

คำทำนองเดียวกันนี้ก็อย่างเช่น –

อธิก > อธึก

โชติก > โชดึก

สิกขา > ศึกษา

และ ธมฺมกถิก > ธรรมกถึก 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ธรรมกถึก : (คำนาม) เรียกพระที่เป็นนักเทศน์ผู้แสดงธรรมว่า พระธรรมกถึก. (ป. ธมฺมกถิก).”

ในที่นี้ “ธมฺมกถิก” ไม่เป็น “ธรรมกถึก” แต่ใช้เป็น “ธรรมกถิก” (คงเป็น –อิก ไม่แผลง –อิก เป็น –อึก) เป็นการสะกดคำตามประสงค์ อาจเป็นเพราะผู้ใช้คำนี้เห็นว่า ถ้าใช้เป็น “ธรรมกถึก” เมื่อสนธิกับ “อาจารย์” ก็จะเป็น “ธรรมกถึกาจารย์” พยางค์ –กถึ– ฟังดูไม่เพราะ จึงให้คงเป็น –กถิ– 

(๒) “อาจารย์” 

เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “อาจริย” อ่านว่า อา-จะ-ริ-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประพฤติเอื้อเฟื้อเกื้อกูลแก่ศิษย์” 

(2) อา (จากศัพท์ “อาทิ” = เบื้องต้น) + จรฺ (ธาตุ = ศึกษา) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังศิษย์ให้ศึกษามาแต่ต้น” 

(3) อา (จากศัพท์ “อาทร” = เอื้อเฟื้อ, เอาใจใส่) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติ คือปรนนิบัติด้วยความเอาใจใส่”

(4) อา (แข็งแรง, จริงจัง, ยิ่งใหญ่) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้บำเพ็ญประโยชน์สุขแก่ศิษย์อย่างดียิ่ง”

(5) อา (แทนศัพท์ “อภิมุขํ” = ข้างหน้า, ตรงหน้า) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติทำไว้ข้างหน้า” (คือศิษย์พึงดำเนินตาม)

(6) อา (แทนศัพท์ “อาปาณโกฏิกํ” = ตลอดชีวิต) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ) + อิย ปัจจัย

: อา + จรฺ = อาจรฺ + อิย = อาจริย แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อันศิษย์พึงประพฤติ คือพึงปรนนิบัติตลอดชีวิต”

“อาจริย” แปลทับศัพท์เป็นรูปสันสกฤตว่า “อาจารย์” (a teacher)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อาจารย์ : (คำนาม) ผู้สั่งสอนวิชาความรู้; คำที่ใช้เรียกนำหน้าชื่อบุคคลเพื่อแสดงความยกย่องว่ามีความรู้ในทางใดทางหนึ่ง. (ส.; ป. อาจริย).”

ธรรมกถิก + อาจารย์ = ธรรมกถิกาจารย์ (ทำ-มะ-กะ-ถิ-กา-จาน) แปลว่า “อาจารย์ผู้กล่าวธรรม” มีความหมายอย่างเดียวกับ “ธรรมกถึก” เรียกเป็นคำไทยว่า “พระนักเทศน์” นั่นเอง

ขยายความ :

“ธรรมกถิกาจารย์” ถ้าแปลงกลับเป็นบาลีก็จะได้รูปเป็น “ธมฺมกถิกาจริย” (ทำ-มะ-กะ-ถิ-กา-จะ-ริ-ยะ)

ผู้เขียนบาลีวันละคำอ่านพบคำนี้ในโพสต์ของญาติมิตรท่านหนึ่ง เห็นว่ารูปคำสะดุดตาดี 

“ธรรมกถิกาจารย์” เหมาะที่จะเป็นภาษาเขียน เอามาพูดก็ออกจะฟังยากอยู่สักหน่อย ถ้าพูดว่า “พระธรรมกถึก” จะเข้าใจง่ายกว่า 

แต่คำว่า “พระธรรมกถึก” ออกจะเป็นภาษาพูดอยู่หน่อย ๆ ไม่หรูหรา พอแต่งตัวเป็น “พระธรรมกถิกาจารย์” ดูหรูหราขึ้น แต่ก็แปลกหูแปลกตาขึ้นด้วย

นำมาเขียนเป็นบาลีวันละคำพอเป็นการทบทวนความรู้

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ยกพุทธภาษิตขึ้นมานำ

: ต้องประกาศธรรมของพระพุทธเจ้า

(ไม่ใช่ประกาศธรรมของข้าพเจ้า)

#บาลีวันละคำ (4,768)

2-7-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….