ตามอัธยาศัย (บาลีวันละคำ 4,820)
ตามอัธยาศัย
บาลีว่าอย่างไร
“ตาม” เป็นคำไทย
“อัธยาศัย” เป็นรูปคำสันสกฤต
(๑) “ตาม”
เป็นคำไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ให้คำนิยามไว้ 12 ความหมาย ดังนี้ –
ตาม :
(๑) (คำกริยา) ไปหรือมาข้างหลังหรือภายหลังโดยลำดับของสิ่งหรือเหตุการณ์ที่มีมาก่อน เช่น ตามเขาไป แล้วจึงค่อยตามมา ตามเหตุการณ์
(๒) (คำกริยา) เรียกตัวมา เช่น ไปตามนาย ก มา, เชิญมา เช่น ไปตามหมอ
(๓) (คำกริยา) เที่ยวค้นหาสิ่งที่หายไป เช่น ตามเรื่อง ตามวัว
(๔) (คำกริยา) จุดให้ไฟติดไว้ เช่น ตามไฟ ตามตะเกียง ตามประทีป.
(๕) (คำวิเศษณ์) อาการที่เลียนแบบหรือเอาอย่าง เช่น ทำตาม คล้อยตาม
(๖) (คำวิเศษณ์) ควรแก่, เหมาะแก่, เช่น ตามกำลังความสามารถ
(๗) (คำวิเศษณ์) เหมือน, อย่าง, ดัง, เช่น ตามเคย ตามปรกติ ตามธรรมดา
(๘) (คำวิเศษณ์) แล้วแต่, สุดแต่, เช่น ตามใจ ตามอัธยาศัย ตามกรรม
(๙) (คำวิเศษณ์) ไม่ทวนกระแส (ใช้แก่กระแสนํ้าหรือกระแสลม) ในคำว่า ตามน้ำ ตามลม
(๑๐) (คำวิเศษณ์) ไม่ขัด, ไม่ฝ่าฝืน, ไม่ฝืน, เช่น ทำตามคำสั่ง ปฏิบัติตามกฎหมาย ตามสมัยนิยม.
(๑๑) (คำบุรพบท) แถว, แนว, ถิ่น, ที่, เช่น มีอยู่ตามป่า ปิดไว้ตามกำแพง
(๑๒) (คำบุรพบท) โดย เช่น ตามที่ปรากฏว่า.
ในที่นี้ “ตาม” ใช้ในความหมายตามข้อ (๘)
(๒) “อัธยาศัย”
อ่านว่า อัด-ทะ-ยา-ไส เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “อชฺฌาสย” อ่านว่า อัด-ชา-สะ-ยะ รากศัพท์มาจาก อธิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, ทับ) + อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง) + สิ (ธาตุ = นอน; ไป, เป็นไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อธิ เป็น อชฺฌ, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (อะ-ยะ) (สิ > เส > สย)
: อธิ > อชฺฌ + อา + สิ = อชฺฌาสิ + ณ = อชฺฌาสิณ > อชฺฌาสิ > อชฺฌาเส > อชฺฌาสย แปลตามศัพท์ว่า (1) “อาการที่มานอนทับจิต” (2) “สภาวะที่อาศัยอารมณ์เป็นไป”
“อชฺฌาสย” (ปุงลิงค์) หมายถึง ความตั้งใจ, ความอยาก, ความปรารถนา, ความมีใจโน้มเอียง (intention, desire, wish, disposition, bent)
บาลี “อชฺฌาสย” สันสกฤตเป็น “อธฺยาศย”
เชื่อหรือไม่ สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ฉบับที่ผู้เขียนบาลีวันละคำใช้เป็นคู่มือ ไม่ได้เก็บคำว่า “อธฺยาศย” ไว้!!
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้ 3 คำ คือ “อัธยาศัย” “อัชฌาศัย” (-ศัย ศ ศาลา) และ “อัชฌาสัย” (-สัย ส เสือ) บอกไว้ดังนี้ –
(1) อัธยาศัย : (คำนาม) นิสัยใจคอ เช่น เขาเป็นคนมีอัธยาศัยดี; ความพอใจ, ความประสงค์, เช่น ไปพักผ่อนได้ตามอัธยาศัย. (ส. อธฺยาศย; ป. อชฺฌาสย).
(2) อัชฌาศัย : (คำโบราณ) (คำนาม) อัชฌาสัย.
(3) อัชฌาสัย : (คำนาม) กิริยาดี; นิสัยใจคอ, ความรู้จักผ่อนปรน; ใช้ว่า อัชฌา ก็มี, (โบ) อัชฌาศัย. (ป.; ส. อธฺยาศย).
ขยายความ :
“อชฺฌาสย” ตามความหมายเดิมในบาลีหมายถึง ความพอใจเป็นส่วนตัว หรือนิสัยใจคอส่วนตัวของแต่ละคน ความหมายใกล้ไปทางพื้นเดิมของจิตใจที่เราเรียกกันว่าอุปนิสัย หรือที่พจนานุกรมฯ ว่า “นิสัยใจคอ” ไม่ได้บ่งถึงด้านดีหรือร้าย
แต่เมื่อเอามาใช้ในภาษาไทยเป็น “อัธยาศัย” หรือ “อัชฌาสัย” เรามักหมายถึงนิสัยใจคอในด้านดีที่แสดงออกต่อบุคคลอื่นทางกิริยาวาจา อาจรวมไว้ในคำที่ว่า โอบอ้อมอารี วจีไพเราะ สงเคราะห์ปวงชน วางตนเหมาะสม ซึ่งถอดความมาจากหลักธรรมที่เรียกว่า “สังคหวัตถุ”
นี่คือที่นักภาษาเรียกกันว่า ความหมายเคลื่อนที่
ตาม + อัธยาศัย = ตามอัธยาศัย แปลว่า ตามความพอใจ ตามความสมัครใจ ตามแต่จะต้องการ ตามแต่ใจจะปรารถนา
“ตามอัธยาศัย” ตามความหมายดังกล่าวนี้ คำบาลีใช้ว่า “ยถาอชฺฌาสยํ” (ยถา + อชฺฌาสย) อ่านว่า ยะ-ถา-อัด-ชา-สะ-ยัง
“ยถา” เป็นคำจำพวกนิบาต แปลว่า ฉันใด, เหมือน, ตาม
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ยถา” ว่า as, like, in relation to, after [the manner of] (อย่าง, เหมือน, เกี่ยวกับ, ฉันใด, ตามอย่าง)
“ยถาอชฺฌาสยํ” เป็นรูปคำที่ภาษาวากสัมพันธ์เรียกว่า “กิริยาวิเสสนะ” แปลตรงตัวว่า “ตามอัธยาศัย”
รูปคำบาลีที่หมายถึง “ตามอัธยาศัย” อีกคำหหนึ่ง คือ “อชฺฌาสยานุรูป” (อัด-ชา-สะ-ยา-นุ-รู-ปะ : อชฺฌาสย + อนุรูป) แปลว่า ตามสมควรแก่ความปรารถนาของเขา, ตามที่เขาต้องการ (according to his wish, as he wanted)
“ตามอัธยาศัย” เราพูดกันทั่วไปในภาษาไทย คงไม่มีใครเห็นความจำเป็นที่จะต้องนึกถึงคำบาลี
แต่นักเรียนบาลีควรนึก-ถ้าจะเอาดีกันในเรื่องเรียนบาลี
…………..
ดูก่อนภราดา!
: อัธยาศัยเป็นสิ่งที่สร้างได้
: จงสร้างอัธยาศัยด้วย
: อย่าเอาแต่ตามอัธยาศัย
#บาลีวันละคำ (4,820)
23-8-68
…………………………….
…………………………….
