ราชภัฏ [2] (บาลีวันละคำ 4,824)
ราชภัฏ [2]
คนของพระราชา
อ่านว่า ราด-ชะ-พัด
ประกอบด้วยคำว่า ราช + ภัฏ
(๑) “ราช”
บาลีอ่านว่า รา-ชะ รากศัพท์มาจาก –
(1) ราชฺ (ธาตุ = รุ่งเรือง) + อ (อะ) ปัจจัย
: ราชฺ + อ = ราช แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รุ่งเรืองโดยยิ่งเพราะมีเดชานุภาพมาก” หมายความว่า ผู้เป็นพระราชาย่อมมีเดชานุภาพมากกว่าคนทั้งหลาย
(2) รญฺชฺ (ธาตุ = ยินดี พอใจ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ ลบ ญฺ แผลง ร เป็น รา
: รญฺชฺ + ณ = รญฺชณ > รญฺช > รช > ราช แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังคนทั้งหลายให้ยินดี” หมายความว่า เป็นผู้อำนวยความสุขให้ทวยราษฎร์ จนคนทั้งหลายร้องออกมาว่า “ราชา ราชา” (พอใจ พอใจ)
ท่านพุทธทาสภิกขุให้คำจำกัดความ “ราช” หรือ “ราชา” ว่าคือ “ผู้ที่ทำให้ประชาชนร้องออกมาว่า พอใจ พอใจ”
“ราช” หมายถึง พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน ใช้นำหน้าคำให้มีความหมายว่า เป็นของพระเจ้าแผ่นดิน, เกี่ยวกับพระเจ้าแผ่นดิน หรือเป็นของหลวง หรือ เป็นของทางราชการ
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ราช ๑, ราช– : (คำนาม) พระเจ้าแผ่นดิน, พญา (ใช้แก่สัตว์) เช่น นาคราช คือ พญานาค สีหราช คือ พญาราชสีห์, คํานี้มักใช้ประกอบกับคําอื่น, ถ้าคําเดียวมักใช้ว่า ราชา.”
(๒) “ภัฏ”
บาลีเป็น “ภฏ” (-ฏ ฏ ปฏัก) อ่านว่า พะ-ตะ รากศัพท์มาจาก ภฏฺ (ธาตุ = ประกอบ) + อ (อะ) ปัจจัย
: ภฏฺ + อ = ภฏ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประกอบงาน”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภฏ” ว่า servant, hireling, soldier (คนใช้, ลูกจ้าง, ทหาร)
ราช + ภฏ = ราชภฏ แปลว่า “ผู้ประกอบงานของพระราชา” หมายถึง ราชภัฏ หรือ ทหาร (king’s hireling or soldier)
อภิปรายขยายความ :
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ราชภัฏ : (คำนาม) ข้าราชการ.”
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –
“ราชภัฏ : ผู้อันพระราชาเลี้ยง คือ ข้าราชการ”
พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย อ.เปลื้อง ณ นคร บอกไว้ว่า –
“ราชภัฏ : (คำนาม) คนที่พระราชาทรงชุบเลี้ยง คือ ข้าราชการ.”
…………..
รูปคำ “ภฏ” ชวนให้เทียบกับ “ภต” ซึ่งมาจาก ภรฺ (ธาตุ = เลี้ยง) + ต ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (ภรฺ > ภ)
: ภรฺ + ต = ภรต > ภต แปลตามศัพท์ว่า “อัน-เลี้ยงแล้ว” หมายถึง ค้ำจุน, ให้กิน1อยู่, เลี้ยงดู, บำรุงรักษา (supported, fed, reared, maintained)
สันนิษฐานว่า “ภฏ <> ภต” อาจปริวรรตอักษรแทนกันได้ จึงมีคำแปลอีกนัยหนึ่งว่า “ผู้ที่พระราชาชุบเลี้ยง”
…………..
คัมภีร์สมันตปาสาทิกา อรรถกถาวินัยปิฎก ให้คำจำกัดความคำว่า “ราชภัฏ” ไว้ว่า –
…………..
อมจฺโจ วา โหตุ มหามตฺโต วา เสวโก วา กิญฺจิ ฐานนฺตรํ ปตฺโต วา อปฺปตฺโต วา โยโกจิ รญฺโญ ภตฺตเวตนภโฏ สพฺโพ ราชภโฏติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
จะเป็นอำมาตย์ มหาอำมาตย์ หรือเสวกก็ตาม ได้ฐานันดรสักอย่างหนึ่งหรือไม่ได้ก็ตาม ผู้ใดผู้หนึ่งซึ่งได้รับเบี้ยเลี้ยงคือเงินเดือนของพระราชา นับว่าเป็น “ราชภัฏ” ทั้งหมด
ที่มา: สมันตปาสาทิกา ภาค 3 หน้า 61 (มหาขันธกวัณณนา)
…………..
คำว่า “ราชภัฏ – ข้าราชการ” ย่อมสอดคล้องกับคำที่นิยมกล่าวกันว่า “ข้าราชการในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว”
โปรดสังเกตว่า “ภฏ – ภัฏ” คำเดียว หมายถึง คนใช้, ลูกจ้าง, ทหาร ของใครก็ได้ แต่เมื่อมี “ราช” เข้ามาประกอบ ความหมายก็จำกัดเข้า เป็น คนใช้ของพระราชา, ลูกจ้างของพระราชา, ทหารของพระราชา หรือเรียกรวมว่า “คนของพระราชา”
“คนของพระราชา” คือคนที่ทำงานของพระราชา
งานของพระราชา คือทำให้ราษฎรอยู่เย็นเป็นสุข
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถ้าทำให้ราษฎรเหลือทน
: ก็ไม่ใช่ “คนของพระราชา”
#บาลีวันละคำ (4,824)
27-8-68
…………………………….
…………………………….
