ประจักษ์ (บาลีวันละคำ 4,841)
ประจักษ์
แม้เห็นประจักษ์ก็อย่าแน่ใจนักว่าเป็นจริง
อ่านว่า ปฺระ-จัก
“ประจักษ์” บาลีเป็น “ปจฺจกฺข” อ่านว่า ปัด-จัก-ขะ รากศัพท์มาจาก ปติ (คำอุปสรรค = เฉพาะ, ตอบ, ทวน, กลับ) + อกฺข (ตา), แปลง อิ ที่ (ป)-ติ เป็น ย, แปลง ตฺย (คือ ต ที่ ปติ และ ย คือ อิ ที่แปลงเป็น ย) เป็น จฺจ
: ปติ > ปตฺย + อกฺข = ปตฺยกฺข > ปจฺจกฺข แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่อาศัยตา หรือสิ่งที่ถึงได้ด้วยตา” หมายถึง ชัดเจน, แจ่มแจ้ง
แถม :
“อกฺข” ในรากศัพท์ข้างต้นนั้น อ่านว่า อัก-ขะ รากศัพท์มาจาก –
(1) อุขฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อ (อะ)ปัจจัย, แปลง อุ ที่ อุ-(ขฺ) เป็น อะ (อุขฺ > อข), ซ้อน กฺ ที่ต้นธาตุ (อุขฺ > อุกฺข)
: อุขฺ > อุกฺข + อ = อุกฺข > อกฺข แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะที่เป็นไปในอารมณ์” หมายถึง ตา (รวมทั้งหู) เป็นอวัยวะที่ทำหน้าที่รับอารมณ์ คือสิ่งที่ได้เห็นได้ยิน
(2) น (คำอุปสรรค = ไม่มี, ไม่ใช่)+ ข (ความรู้สึก, เวทนา), แปลง น เป็น อ, ซ้อน กฺ
: น + กฺ + ข = นกฺข > อกฺข แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะที่ไม่มีเวทนา” คือ ทั้งตาทั้งหูทำหน้าที่ “รับอารมณ์” แต่ไม่มีหน้าที่รู้สึกชอบชังอารมณ์ (เวทนา หมายถึงความรู้สึก)
…………..
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปจฺจกฺข” ตามศัพท์ว่า “before the eye” (ต่อหน้าต่อตา) และบอกความหมายว่า perceptible to the senses, evident, clear, present (ประจักษ์แก่ความรู้สึก, มองเห็น, มีหลักฐาน, ชัดเจน, ปรากฏ)
บาลี “ปจฺจกฺข” สันสกฤตเป็น “ปฺรตฺยกฺษ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ปฺรตฺยกฺษ : (คำวิเศษณ์) ‘ปรัตยักษ์’ ประจักษ์, อันเห็นได้, ปัตยุบัน, อันเปนอยู่ในบัดนี้หรือต่อหน้าต่อตา, อันรู้ได้ด้วยองเคนทรีย์อย่างใดอย่างหนึ่ง; perceptible, perceivable, present, cognisable by any of the organs of sense.”
บาลี “ปจฺจกฺข” สันสกฤตเป็น “ปฺรตฺยกฺษ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ประจักษ-” (มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย และ “ประจักษ์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ประจักษ-, ประจักษ์ : (คำวิเศษณ์) ปรากฏชัด อาจเป็นทางตาหรือใจก็ได้ เช่น ประจักษ์แก่ตา ประจักษ์แก่ใจ. (ส. ปฺรตฺยกฺษ; ป. ปจฺจกฺข).”
ขยายความ :
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำที่เป็นลูกคำของคำว่า “ประจักษ์” ไว้ 2 คำ คือ “ประจักษนิยม” และ “ประจักษ์พยาน” บอกไว้ดังนี้ –
(1) ประจักษนิยม : (คำนาม) ประสบการณ์นิยม.
(2) ประจักษ์พยาน : (คำที่ใช้ในกฎหมาย) (คำนาม) พยานบุคคลที่เป็นผู้ได้เห็น ได้ยิน หรือทราบข้อความเกี่ยวกับเรื่องที่ให้การเป็นพยานนั้นมาด้วยตนเองโดยตรง.
ที่คำว่า “ประสบการณ์นิยม” พจนานุกรมฯ บอกไว้ว่า –
“ประสบการณ์นิยม : (คำนาม) ลัทธิทางปรัชญาที่ถือว่าประสบการณ์เป็นบ่อเกิดของความรู้ทุกอย่าง; การปฏิบัติที่เน้นประสบการณ์; การแสวงหาความรู้โดยอาศัยการสังเกต การทดลอง และวิธีอุปนัย, ประจักษนิยม ก็ว่า. (อ. empiricism).”
…………..
คำว่า “ประจักษ์” ที่นิยมพูดกันคำหนึ่งคือ “ผลงานเชิงประจักษ์” หมายความว่า มีผลงานที่คนทั่วไปมองเห็นได้ สัมผัสได้ หรือเป็นที่รับรู้และยอมรับกันทั่วไป
…………..
ดูก่อนภราดา!
: แม้สิ่งที่ท่านเห็นประจักษ์
: ก็อย่ามั่นใจนักว่าจะเป็นอย่างที่ท่านคิด
#บาลีวันละคำ (4,841)
13-9-68
…………………………….
…………………………….
