บริภาษ (บาลีวันละคำ 4,862)
บริภาษ
หญ้าปากคอกอีกคำหนึ่ง
อ่านว่า บอ-ริ-พาด
“บริภาษ” บาลีเป็น “ปริภาส” อ่านว่า ปะ-ริ-พา-สะ แยกศัพท์เป็น ปริ + ภาส
(๑) “ปริ”
อ่านว่า ปะ-ริ เป็นคำอุปสรรค (คำสำหรับใช้เติมข้างหน้าคำนามหรือคำกริยาที่เป็นรูปคำบาลีหรือสันสกฤตให้มีความหมายแผกเพี้ยนไปจากเดิม หรือมีความหมายตรงข้ามกับความหมายเดิมเป็นต้น และถือเป็นคำเดียวกับคำนามหรือคำกริยานั้น เพราะตามปรกติจะไม่ใช้ตามลำพัง) มีความหมายว่า รอบ, เวียนรอบ; ทั่วไป, เต็มไปหมด, รวมหมด (around, round about; all round, completely, altogether)
ในที่นี้ “ปริ” ใช้แทนศัพท์ว่า “โทสกฺขาน” แปลว่า “กล่าวโทษ”
(๒) “ภาส”
อ่านว่า พา-สะ รากศัพท์มาจาก ภาส (ธาตุ = พูด, กล่าว) + อ (อะ) ปัจจัย
: ภาส + อ = ภาส แปลตามศัพท์ว่า “การพูด” “ถ้อยคำอันคนพูด”
อีกนัยหนึ่ง รูปคำเดิมเป็น “ภาสา” รากศัพท์มาจาก ภาส (ธาตุ = พูด, กล่าว) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ภาส + อ = ภาส + อา = ภาสา แปลตามศัพท์ว่า “การพูด” “วาจาอันคนพูด”
ความหมายที่เข้าใจกัน “ภาสา” คือ คำพูด, ถ้อยคำ, วาจา (speech, language)
บาลี “ภาสา” (ส เสือ) สันสกฤตเป็น “ภาษา” (ษ ฤๅษี) เราเขียนตามสันสกฤตเป็น “ภาษา”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “ภาษา” ไว้ดังนี้ –
(1) ถ้อยคำที่ใช้พูดหรือเขียนเพื่อสื่อความของชนกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง เช่น ภาษาไทย ภาษาจีน หรือเพื่อสื่อความเฉพาะวงการ เช่น ภาษาราชการ ภาษากฎหมาย ภาษาธรรม
(2) เสียง ตัวหนังสือ หรือกิริยาอาการที่สื่อความได้ เช่น ภาษาพูด ภาษาเขียน ภาษาท่าทาง ภาษามือ
(3) (คำโบราณ) คนหรือชาติที่พูดภาษานั้น ๆ เช่น มอญ ลาว ทะวาย นุ่งห่มและแต่งตัวตามภาษา (พงศ. ร. ๓)
(4) (ศัพท์คอมพิวเตอร์) กลุ่มของชุดอักขระ สัญนิยม และกฎเกณฑ์ที่กำหนดขึ้นเพื่อสั่งงานคอมพิวเตอร์ เช่น ภาษาซี ภาษาจาวา
(5) โดยปริยายหมายความว่าสาระ, เรื่องราว, เนื้อความที่เข้าใจกัน, เช่น ตกใจจนพูดไม่เป็นภาษา เขียนไม่เป็นภาษา ทำงานไม่เป็นภาษา
: ปริ + ภาส = ปริภาส
อีกนัยหนึ่ง “ภาสา” เปลี่ยนรูปเป็น “ภาส” เมื่อมี “ปริ” นำหน้า
: ปริ + ภาสา = ปริภาสา > ปริภาส
“ปริภาส” (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การพูดโดยกล่าวหาโทษ” หมายถึง การตำหนิ, การด่า, การต่อว่า (censure, abuse, blame)
ขยายความ :
บาลี “ปริภาส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บริภาษ” (บอ-ริ-พาด) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บริภาษ : (คำกริยา) กล่าวติเตียน, กล่าวโทษ, ด่าว่า. (ส. ปริภาษ; ป. ปริภาส).”
พจนานุกรมฯ บอกว่า “บริภาษ” สันสกฤตเป็น “ปริภาษ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ที่ผู้เขียนบาลีวันละคำใช้เป็นคู่มือค้นคว้าไม่ได้เก็บคำว่า “ปริภาษ” ไว้ แต่มีคำว่า “ปริภาษณ” บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ปริภาษณ : (คำนาม) ‘บริภาษณ์,’ คำตัดพ้อ, การครหานินทา, คำใยไภ; การปราไส; สัญญา; กฤติกา, วินัย; reproof, abuse, ridicule or expression of contempt; conversing or addressing; an agreement; rule, precept.”
…………..
ดูก่อนภราดา!
: คำตำหนิติเตียนด้วยเมตตา
: มีค่ากว่าคำเยินยอด้วยมารยา
#บาลีวันละคำ (4,862)
4-10-68
…………………………….
…………………………….
