ฉายาลักษณ์-สาทิสลักษณ์ (บาลีวันละคำ 1,195)
ฉายาลักษณ์-สาทิสลักษณ์
อ่านว่า ฉา-ยา-ลัก / สา-ทิด-สะ-ลัก
(๑) “ฉายา”
รากศัพท์มาจาก ฉิ (ธาตุ = ตัด) + ย ปัจจัย, แปลง อิ ที่ ฉิ เป็น อา (ฉิ > ฉา) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ฉิ > ฉา + ย = ฉาย + อา = ฉายา แปลตามศัพท์ว่า –
(1) “สิ่งที่ตัดความสงสัย” หมายถึง เค้ารูป, ลักษณะที่เหมือน (image)
(2) “สิ่งที่ตัดความเหน็ดเหนื่อย” หมายถึง ที่ร่ม, ร่มเงา (shade, shadow)
ในที่นี้ “ฉายา” ใช้ในความหมายตามข้อ (1)
(๒) “สาทิส”
บาลีอ่านว่า สา-ทิ-สะ รากศัพท์มาจาก –
(1) สมาน (เหมือนกัน, เท่ากัน) + ทิสฺ (ธาตุ = ดู, เห็น) + อ ปัจจัย, แปลง สมาน เป็น ส
: สมาน > ส + ทิสฺ + อ = สทิส แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ดูเสมอกัน”
(2) สทิส + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ (ยืดเสียง) อะ ที่ ส-(ทิส) เป็น อา (สทิส > สาทิส)
: สทิส + ณ = สทิสณ > สทิส > สาทิส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะแห่งสิ่งที่ดูเสมอกัน”
“สาทิส” หมายถึง เหมือนกัน, เช่นกัน, เท่ากัน (similar, like, equal)
(๓) “ลักษณ์”
บาลีเป็น “ลกฺขณ” (ลัก-ขะ-นะ) รากศัพท์มาจาก ลกฺขฺ (ธาตุ = กำหนด) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน, แปลง น เป็น ณ
: ลกฺขฺ + ยุ > อน = ลกฺขน > ลกฺขณ แปลตามศัพท์ว่า –
๑) “สภาวะอันธรรมดากำหนดไว้อย่างนั้นนั่นเอง”
๒) “สิ่งเป็นเครื่องอันเขาใช้กำหนดหมาย”
“ลกฺขณ” หมายถึง สัญลักษณ์, เครื่องหมาย, เครื่องหมายที่เด่นหรือลักษณะที่สำคัญ, คุณภาพ (sign, characteristic, mark, a distinguishing mark or salient feature, property, quality)
“ลกฺขณ” ใช้ในภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ลักษณ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ลักษณ-, ลักษณะ : (คำนาม) สมบัติเฉพาะตัว เช่น น้ำมีลักษณะเป็นของเหลว ลูกบิลเลียดมีลักษณะกลม ลูกเต๋ามีลักษณะเหลี่ยม คนไทยมีลักษณะอ่อนโยน; ประเภท เช่น ใน ๓ ลักษณะ. (ส.; ป. ลกฺขณ).”
การผสมคำและความหมายในภาษาไทย :
(1) ฉายา + ลักษณ = ฉายาลักษณ > ฉายาลักษณ์
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ฉายาลักษณ์ : (คำราชาศัพท์) (คำนาม) รูปถ่าย, ใช้ว่า พระบรมฉายาลักษณ์ พระฉายาลักษณ์.”
(2) สาทิส + ลักษณ = สาทิสลักษณ > สาทิสลักษณ์
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สาทิสลักษณ์ : (คำราชาศัพท์) (คำนาม) ภาพเขียนเหมือนบุคคลจริง, พระบรมสาทิสลักษณ์ พระบรมฉายาสาทิสลักษณ์ พระสาทิสลักษณ์ หรือพระฉายาสาทิสลักษณ์ ก็ใช้.”
กำหนดง่ายๆ เพื่อไม่ให้สับสน :
ฉายาลักษณ์ หมายถึง ภาพที่ถ่ายจากตัวบุคคลจริง
สาทิสลักษณ์ หมายถึง ภาพที่วาดขึ้นให้เหมือนบุคคลจริง
: ทำให้ดี แต่อย่าทำให้ดูเหมือนดี
————-
(ชำระหนี้บางส่วนจากคำถามของ Khun Kim ตั้งแต่ 8 ก.ค.57)
6-9-58