อุกาสะ-โอกาส (บาลีวันละคำ 642)

อุกาสะ-โอกาส

อ่านว่า อุ-กา-สะ / โอ-กาด

“อุกาสะ” เขียนแบบบาลีเป็น “อุกาส” ยังไม่พบคำนี้ในคัมภีร์ แต่ปรากฏในคำที่ผูกขึ้นในชั้นหลัง เช่น คำขอขมา และคำปลงอาบัติของพระสงฆ์เป็นต้น เช่น –

(1) อุกาสะ วันทามิ ภันเต, สัพพัง อะปะราธัง ขะมะถะ เม ภันเต (ท่านเจ้าข้า ข้าพเจ้าขอไหว้, ขอท่านได้โปรดขมาโทษทั้งปวงแก่ข้าพเจ้าด้วยเถิด)

(2) อุกาสะ ปัสสะถะ ภันเต ตา อาปัตติโย (ท่านเห็นว่านั่นเป็นอาบัตินะขอรับ)

คำว่า “อุกาส” แปลตามศัพท์ว่า “ดังข้าพเจ้าขอโอกาส” ทำให้เข้าใจว่าเป็นคำเดียวกับ “โอกาส” นั่นเอง

คำว่า “โอกาส” (บาลีอ่านว่า โอ-กา-สะ) รากศัพท์คือ อว (คำอุปสรรค = ลง) แผลงเป็น โอ + กส (ธาตุ = ไถ) ยืดเสียง อ ที่ต้นธาตุ เป็น อา + ณ ปัจจัย ลบ ณ

: อว > โอ + กส = โอกส + ณ = โอกาส แปลตามศัพท์ว่า “ช่องเป็นที่ไถลง”

อธิบายเป็นภาพว่า ถ้าเอาไถไปไถตรงไหน แล้วไถนั้นไม่ถูกอะไรเลย มีแต่ปักหัวลงท่าเดียว ตรงนั้นแหละเรียกว่า “โอกาส”

“โอกาส” มีความหมายว่า –

1. ที่ว่าง, ช่องว่าง, ที่โล่งแจ้ง, บรรยากาศ, อวกาศ (visible space as geometrical term, open space, atmosphere, air as space)

2. การมองเห็นได้, รูปร่าง (visibility)

3. วาระ, จังหวะ, การตกลง, ความยินยอม (= อนุญาตให้-) (occasion, chance, opportunity, permission, consent)

ในบาลีมีคำว่า “โอกาสกมฺม” (โอ-กา-สะ-กำ-มะ) แปลว่า การให้โอกาส, การอนุญาต (giving opportunity or permission)

จะเห็นได้ว่า “อุกาส” กับ “โอกาส” (ในข้อ 3) มีความหมายตรงกัน

อย่างไรก็ตาม ในบาลีมีคำกริยา “อุกฺกาสติ” (อุก-กา-สะ-ติ) แปลว่า กระแหร่ม, ไอ, กระแอม (to “ahem”! to cough, to clear one’s throat)

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี ไขความ “อุกฺกาสติ” ว่า to call attention by slight cough (เรียกร้องความสนใจด้วยการกระแอมเบาๆ) ซึ่งมีความหมายเท่ากับ “ขอโอกาส” เพื่อพูดหรือแสดงสิ่งใดสิ่งหนึ่งให้ดู

“อุกฺกาสติ” รูปคำนามเป็น “อุกฺกาส” ได้

“อุกาส” อาจมาจาก “อุกฺกาสติ” (คนละคำกับ “โอกาส” ซึ่งรูปคำกริยาเป็น “อวกสฺสติ”) ก็ได้

“อุกาส – ดังข้าพเจ้าขอโอกาส” เป็นคำขึ้นต้นเมื่อจะพูด น่าจะตรงกับคำว่า “ขอประทานโทษ …” หรือ “ขอโทษนะครับ …” แล้วต่อด้วยเรื่องที่ต้องการจะพูด

ภาษาทหารพูดว่า “ขออนุญาตครับ …” เป็นการขอโอกาสต่อผู้อาวุโสกว่าที่จะพูดต่อไป

: บางคนมีโอกาส แต่ขาดความสามารถ

: บางคนมีความสามารถ แต่ขาดโอกาส

๏ โชค โอกาส วาสนา ความสามารถ

มักแคล้วคลาดไม่ประสบพบกันได้

โอกาสมีวาสนาไม่พาไป

สามารถไซร้แต่โฉลกโชคไม่ดี

(จำมาจาก นาวาเอก อ่อน บุญญพันธุ์)

————————

(ไขความตามคำขอของพระคุณท่าน อาทิตฺตเมธี ภิกฺขุ)

17-2-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย