อยู่อาศัยในอาศรม (บาลีวันละคำ 1,365)

อยู่อาศัยในอาศรม

เป็นข้อความตอนหนึ่งในร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก กัณฑ์มหาพน เป็นคำที่อัจจุตฤๅษีเชิญชูชกให้พักค้างที่อาศรมบท (ดูเพิ่มเติมที่ภาพประกอบ)

(๑) “อาศัย”

บาลีเป็น “อาสย” (อา-สะ-ยะ) รากศัพท์มาจาก –

1) อา (ตัดมาจาก “อาคนฺตฺวา” = มาแล้ว) + สิ (ธาตุ = นอน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (สิ > เส > สย)

: อา + สิ = อาสิ + ณ = อาสิณ > อาสิ >อาเส > อาสย แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นที่มานอน” (2) “ฉันทะที่เป็นที่มานอนแห่งจิต”

2) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + สิ (ธาตุ = ปรารถนา) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (สิ > เส > สย)

: อา + สิ = อาสิ + ณ = อาสิณ > อาสิ >อาเส > อาสย แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่ปรารถนาอย่างยิ่งจะทำการ”

“อาสย” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) ที่อาศัย, ที่พัก, ที่รองรับ; ที่พึ่ง, ที่พำนัก, เครื่องค้ำจุน (abode, haunt, receptacle; dependence on, refuge, support, condition)

(2) ความโน้มเอียง, เจตนา, ความตั้งใจ, ความหวัง (inclination, intention, will, hope)

ในที่นี้ “อาสย” มีความหมายตามข้อ (1)

บาลี “อาสย” สันสกฤตเป็น “อาศย” และ “อาศฺรย” สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

(1) อาศย : (คำนาม) ความมุ่งหมาย; ใจอันเบิกบาน; ที่อาศรัย; ที่รองรับ; intention; free will or pleasure; an asylum; a receptacle or any recipient.

(2) อาศย : (คำนาม) กะเพาะอาหาร; ใจ; สมบัติ; คนตระหนี่; กุศล และ อกุศล; ต้นขนุน; the stomach; the mind; property; a miser; virtue and vice; the jack-fruit tree.

(3) อาศฺรย : (คำนาม) ที่อาศรัย; ผู้ปกครอง; มูล; บ่อเกิด; ท้องถิ่น; คำแก้ตัว, คำให้การแก้คดี; an asyium or refuge; a patron or protector; source; origin; viginity; an excuse, a plea.

(๒) “อาศรม”

บาลีเป็น “อสฺสม” (อัด-สะ-มะ) รากศัพท์มาจาก –

1) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + สม (ความสงบ), รัสสะ อา เป็น อะ, ซ้อน สฺ ระหว่าง อา + สม

: อา > อ + สฺ + สม = อสฺสม แปลตามศัพท์ว่า “สถานที่มีความสงบรอบด้าน”

2) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + สมฺ (ธาตุ = สงบ, ระงับ) + อ ปัจจัย, รัสสะ อา เป็น อะ, ซ้อน สฺ ระหว่าง อา + สมฺ

: อา > อ + สฺ + สมฺ = อสฺสมฺ + อ = อสฺสม แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นที่ระงับความโกรธ” (2) “ที่ซึ่งกิเลสสงบได้อย่างดียิ่ง” (3) “ที่เป็นที่ระงับลงได้รอบด้านแห่งอันตรายที่บีบคั้นกายและจิต”

3) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + สมฺ (ธาตุ = บำเพ็ญเพียร) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, รัสสะ อา เป็น อะ, ซ้อน สฺ ระหว่าง อา + สมฺ

: อา > อ + สฺ + สมฺ = อสฺสมฺ + ณ = อสฺสมณ > อสฺสม แปลตามศัพท์ว่า “ผู้บำเพ็ญเพียรแรงกล้า”

“อสฺสม” ตามข้อ 1) และ 2) หมายถึง ที่อยู่ของผู้บำเพ็ญพรต (a hermitage) ตามข้อ 3) หมายถึง นักพรต, ผู้ประพฤติพรหมจรรย์ (ascetic)

บาลี “อสฺสม” สันสกฤตเป็น “อาศฺรม” สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“อาศฺรม : (คำนาม) ‘อาศรม,’ ที่อาศรัยของปราชญ์; ที่อยู่ของฤษีหรืออริยทั้งหลาย; ป่า, โรงเรียน; คนจำพวกหนึ่งในสี่จำพวก คือ;- ๑. พรหมจารี หรือ พวกนักเรียน, ๒. พวกคฤหัสถ์, ๓. พวกวาณปรัสถ์, ๔. พวกภิกษุ; a hermitage, the abode of sages; the abode of rishis or saints; a wood or thicket; a college or school; a religious class of men, of which there are four classes, viz. 1^st, the student of Brahmacāri, 2^nd, the householder or Gṛihasth, 3^rd, the anchorite or Vāṇaprastha, 4^th, the mendicant or Bhikshu.”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

อาศรม : ที่อยู่ของนักพรต; ตามลัทธิของพราหมณ์ ในยุคที่กลายเป็นฮินดูแล้วได้วางระเบียบเกี่ยวกับการดำเนินชีวิตของชาวฮินดูวรรณะสูง โดยเฉพาะวรรณะพราหมณ์ โดยแบ่งเป็นขั้นหรือช่วงระยะ ๔ ขั้น หรือ ๔ ช่วง เรียกว่า อาศรม ๔ กำหนดว่าชาวฮินดูวรรณะพราหมณ์ทุกคนจะต้องครองชีวิตให้ครบทั้ง ๔ อาศรมตามลำดับ (แต่ในทางปฏิบัติ น้อยคนนักได้ปฏิบัติเช่นนั้น โดยเฉพาะปัจจุบันไม่ได้ถือกันแล้ว) คือ

๑. พรหมจารี เป็นนักเรียนศึกษาพระเวท ถือพรหมจรรย์

๒. คฤหัสถ์ เป็นผู้ครองเรือน มีภรรยาและมีบุตร

๓. วานปรัสถ์ ออกอยู่ป่าเมื่อเห็นบุตรของบุตร

๔. สันยาสี (เขียนเต็มเป็น สันนยาสี) เป็นผู้สละโลก มีผ้านุ่งผืนเดียว ถือภาชนะขออาหารและหม้อน้ำเป็นสมบัติ จาริกภิกขาจารเรื่อยไปไม่ยุ่งเกี่ยวกับชาวโลก (ปราชญ์บางท่านว่าพราหมณ์ได้ความคิดจากพระพุทธศาสนาไปปรับปรุงจัดวางระบบของตนขึ้น เช่น สันยาสี ตรงกับภิกษุ แต่หาเหมือนกันจริงไม่)

อภิปราย :

๑ “อาสย” ในบาลีเป็นคำนาม เราเอามาใช้ในภาษาไทยเขียนอิงสันสกฤตเป็น “อาศัย” ใช้โดดๆ เป็นคำกริยา ถ้าจะให้เป็นคำนามต้องเพิ่มคำนำหน้า เช่น “ที่พักอาศัย”

๒ ในสันสกฤต มีทั้งรูป “อาศย” และ “อาศฺรย”

๓ “อาศัย” ภาษาไทยในหนังสือเก่าเคยเขียนเป็น “อาศรัย” (ดูที่คำนิยามสํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธานข้างต้นและดูภาพประกอบ) โดยอิงรูป “อาศฺรย” ของสันสกฤต บัดนี้ยุติแล้วว่าสะกดเป็น “อาศัย” ไม่ใช้ “อาศรัย”

: ถ้าใจสว่างทางสงบหมั่นอบรม

: ที่อาศัยก็กลายเป็นอาศรมอยู่ในตัวเอง

—————

(ตามคำปรารภของ Chakkris Uthayophas)

24-2-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย