สติวิปลาส (บาลีวันละคำ 2,171)

สติวิปลาส

อ่านว่า สะ-ติ-วิ-ปะ-ลาด

ประกอบด้วยคำว่า สติ + วิปลาส

(๑) “สติ”

รากศัพท์มาจาก สรฺ (ธาตุ = คิด, ระลึก; เบียดเบียน) + ติ ปัจจัย, ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (สรฺ > ส)

: สรฺ + ติ = สรติ > สติ แปลตามศัพท์ว่า (1) “กิริยาที่ระลึกได้” (2) “ธรรมชาติเป็นเหตุให้ระลึกได้” (3) “ผู้เบียดเบียนความประมาท”

“สติ” (อิตถีลิงค์) หมายถึง ความระลึกได้, การจำได้, สติ; ความตั้งใจ, การมีใจตื่นอยู่, ความตระหนัก, ความระมัดระวัง, ความเข้าใจ, การครองสติ, มโนธรรม, ความมีสติถึงตนเอง (memory, recognition, consciousness, intentness of mind, wakefulness of mind, mindfulness, alertness, lucidity of mind, self-possession, conscience, self-consciousness)

(๒) “วิปลาส”

บาลีเป็น “วิปลฺลาส” (วิ-ปัน-ลา-สะ) รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ปริ (คำอุปสรรค = รอบ) + อสฺ (ธาตุ = ซัด, ขว้างไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อิ ที่ ปริ เป็น ย (ปริ > ปรฺย), แปลง ร ที่ ปรฺ เป็น ล (ปรฺ > ปลฺ), แปลง ลฺย (คือ ปริ > ปรฺย > ปลฺย) เป็น ล (ปลฺย > ปลฺ), ซ้อน ล, ทีฆะ อะ ที่ อ-(สฺ) เป็น อา (อสฺ > อาส)

: วิ + ปริ = วิปริ > วิปรฺย > วิปลฺย > วิปล > วิปลฺล + อสฺ = วิปลฺลส + ณ = วิปลฺลสณ > วิปลฺลส > วิปลฺลาส

“วิปลฺลาส” (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ขว้างไปผิด” หมายถึง ความแปรปรวน, ความพลิกผัน, การกลับกัน, ความเปลี่ยนแปลง (โดยเฉพาะในทางไม่ดี), ความตรงกันข้าม, ความวิปริต, การทำให้ยุ่งเหยิง, ความเสียหาย, ความผิดเพี้ยน (reversal, change (esp. in a bad sense), inversion, perversion, derangement, corruption, distortion)

“วิปลฺลาส” สันสกฤตเป็น “วิปรฺยาส”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“วิปรฺยาส : (คำนาม) ‘วิบรรยาส,’ ไวปรีตย์, ความวิปริต, วิปักษตา; วิการ, ปริณาม, หรือความวิบัท; การคิดเห็นสิ่งที่ผิดเปนชอบหรือเห็นเท็จเปนจริง; contrariety, opposition; reverse; imagining what is unreal or false to be real or true.”

“วิปลฺลาส” ภาษาไทยเขียน “วิปลาส” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วิปลาส : (คำกริยา) คลาดเคลื่อนไปจากธรรมดาสามัญ เช่น สติวิปลาส ตัวอักษรวิปลาส สัญญาวิปลาส. (ป. วิปลฺลาส, วิปริยาส; ส. วิปรฺยาส).”

สติ + วิปลาส = สติวิปลาส แปลว่า (1) “สติที่แปรปรวน” (2) “ความแปรปรวนแห่งสติ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สติวิปลาส : (คำวิเศษณ์) มีสติฟั่นเฟือนคล้ายคนบ้า, สัญญาวิปลาส ก็ว่า.”

“สติวิปลาส” เป็นคำบาลีที่ผูกขึ้นใช้ในภาษาไทย ในคัมภีร์บาลียังไม่พบคำ “สติวิปลฺลาส” แต่มีคำอื่นที่คล้ายกัน ดังนี้

– สญฺญาวิปลฺลาส = สัญญาคลาดเคลื่อน คือหมายรู้ผิดพลาดจากความเป็นจริง

– จิตฺตวิปลฺลาส = จิตคลาดเคลื่อน คือความคิดผิดพลาดจากความเป็นจริง

– ทิฏฺฐิวิปลฺลาส = ทิฐิคลาดเคลื่อน คือความเห็นผิดพลาดจากความเป็นจริง

ในทางพระศาสนา ท่านว่าวิปลาสที่เป็นพื้นฐาน เป็นไปใน 4 ด้าน คือ –

1. วิปลาสในสิ่งที่ไม่เที่ยง ว่าเที่ยง (to regard what is impermanent as permanent)

2. วิปลาสในสิ่งที่เป็นทุกข์ ว่าเป็นสุข (to regard what is painful as pleasant)

3. วิปลาสในสิ่งที่ไม่เป็นตัวตน ว่าเป็นตัวตน (to regard what is non-self as a self)

4. วิปลาสในสิ่งที่ไม่งาม ว่างาม (to regard what is foul as beautiful)

ที่มา: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คนบ้า อาจจะวิปลาสแค่ชาตินี้

: คนไม่บ้า แต่ไม่รู้จักผิดชอบชั่วดี วิปลาสทุกชาติไป

#บาลีวันละคำ (2,171)

23-5-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย