คฤหาสน์ (บาลีวันละคำ 1,380)

[email protected] 10 มีนาคม 201610 พฤษภาคม 2021 คฤหาสน์, บาลีวันละคำ

คฤหาสน์

อ่านว่า คะ-รึ-หาด

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“คฤหาสน์ : (คำนาม) เรือน, โดยมากหมายถึงเรือนขนาดใหญ่และสง่าผ่าเผย. (ส. คฺฤหาสน).”

พจน.54 บอกว่า คำนี้สันสกฤตเป็น “คฺฤหาสน”

ถ้าเทียบตามบาลีก็ควรจะมาจาก คฺฤห + อาสน

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(1) คฤห : (คำนาม) เรือน, บ้าน; ภริยา, ภารยา, วธู, เมีย; นาม; a house, a mansion; a wife; an appellation, name.

(2) อาสน : (คำนาม) ที่นั่ง, ม้า, เก้าอี้; a seat, a stool, a chair.

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่มีคำว่า “คฺฤหาสน”

อนึ่ง พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล “คฤหาสน์” เป็นอังกฤษว่า a house; a mansion, a manor, a country seat โปรดเปรียบเทียบกับคำแปลของ สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน

“คฤหาสน์” เทียบบาลีเป็น “คหาสน” (คะ-หา-สะ-นะ) ประกอบด้วย คห + อาสน

(๑) “คห” รากศัพท์มาจาก คหฺ (ธาตุ = จับ, ยึด, ถือเอา) + อ ปัจจัย

: คหฺ + อ = คห แปลตามศัพท์ว่า “ที่เก็บทรัพย์อันคนนำมาแล้ว” (คนหาทรัพย์มาเก็บไว้ที่นั่น จึงเรียกที่นั่นว่า คห = ที่เก็บทรัพย์) หมายถึง บ้าน (a house)

ศัพท์ที่ใกล้กันอีกคำหนึ่งคือ “เคห” (เค-หะ) รากศัพท์เหมือนกับ “คห” เพียงแต่แปลง อะ ที่ ค-(ห) เป็น เอ : คห > เคห

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เคห” ว่า a dwelling, hut, house; the household (ที่อยู่อาศัย, กระท่อม, บ้าน; ครัวเรือน)

(๒) “อาสน” (อา-สะ-นะ) รากศัพท์มาจาก :

(1) อาสฺ (ธาตุ = นั่ง), ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: อาสฺ + ยุ > อน = อาสน แปลตามศัพท์ว่า “การนั่ง” “ที่นั่ง”

(2) อาสฺ (ธาตุ = นั่ง), ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: อาสฺ + ยุ > อน = อาสน แปลตามศัพท์ว่า “การนั่ง”

(3) อาสฺ (ธาตุ = ตั้งไว้), ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: อาสฺ + ยุ > อน = อาสน แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ตั้ง”

(4) อา (แทนศัพท์ “อาคนฺตฺวา” = มาแล้ว) + สิ (ธาตุ = นอน), ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ลบ อิ ที่ สิ (สิ > ส, ภาษาไวยากรณ์ว่า “ลบสระหน้า”)