ธรรมาภิสมัย (บาลีวันละคำ 1,393)

ธรรมาภิสมัย

อ่านว่า ทํา-มา-พิ-สะ-ไหฺม

ประกอบด้วย ธรรม + อภิสมัย

(๑) “ธรรม”

บาลีเป็น “ธมฺม” (ทำ-มะ) รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (ธรฺ > ธ) และ ร ต้นปัจจัย (รมฺม > มฺม)

: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม แปลตามศัพท์ว่า “สภาพที่ทรงไว้”

ธมฺม สันสกฤตเป็น ธรฺม เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น ธรรม

ธมฺม > ธัมม > ธรรม มีความหมายหลายหลาก แต่ในที่นี้หมายถึงคําสั่งสอนของพระพุทธเจ้าส่วนที่เป็นโลกุตรธรรม คือมรรคผลนิพพาน

(๒) “อภิสมัย”

บาลีเป็น “อภิสมย” (อะ-พิ-สะ-มะ-ยะ) รากศัพท์มาจาก อภิ (คำอุปสรรค = เหนือ, ทับ, ยิ่ง, ข้างบน) + สํ (คำอุปสรรค = พร้อมกัน, ร่วมกัน) + อิ (ธาตุ = ถึง, เป็นไป) + อ ปัจจัย, แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น ม (สํ > สม), แปลง อิ เป็น ย

: อภิ + สํ = อภิสํ > อภิสม + อิ > ย : อภิสม + ย + อ = อภิสมย แปลตามศัพท์ว่า (1) “อาการเป็นเครื่องถึงพร้อมเฉพาะ” (2) “การบรรลุถึงสภาวะนั้นๆ โดยเผชิญหน้าโดยชอบ” หมายถึง การบรรลุถึงความสำเร็จหรือบรรลุคุณธรรมอย่างใดอย่างหนึ่ง

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อภิสมย” ตามรากศัพท์ว่า “coming by completely” (การได้รับโดยเต็มที่) และบอกความหมายว่า insight into, comprehension, realization, clear understanding, grasp, penetration (การเห็นแจ้ง, ความเข้าใจ, การรู้แจ้ง, การเห็นตามเป็นจริง, การบรรลุ, การตรัสรู้)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อภิสมัย : (คำนาม) ความตรัสรู้, ความบรรลุ, การถึง, ใช้ในคําว่า ธรรมาภิสมัย. (ป., ส.).”

ธฺมม + อภิสมย = ธมฺมาภิสมย > ธรรมาภิสมัย แปลตามศัพท์ว่า “การบรรลุธรรม” หมายถึง การตรัสรู้ธรรม, การเข้าใจหลักธรรม, การหันเข้าหาพระธรรม (understanding of the Truth, conversion to the Dhamma, full grasp of the Dhamma, quasi conversion)

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต เขียนคำนี้เป็น “ธัมมาภิสมัย” (Dhammbāhisamaya) แปลเป็นอังกฤษว่า understanding of the Truth; conversion to the Dhamma; enlightenment.

พจน.54 บอกไว้ว่า –

“ธรรมาภิสมัย : (คำนาม) การตรัสรู้ธรรม, การสําเร็จมรรคผล. (ส.; ป. ธมฺมาภิสมย).ไ

โดยปกติ ธมฺมาภิสมย > ธัมมาภิสมัย > ธรรมาภิสมัย” หมายถึงการบรรลุมรรคผลดำรงอยู่ในภูมิอริยบุคคล เริ่มตั้งแต่เป็นโสดาบันบุคคลเป็นต้นไป

: ฐานันดรยศศักดิ์ ทำให้เขารักเขาก็ตั้งให้

: แต่ธรรมาภิสมัย อยากได้ต้องทำเอาเอง

25-3-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย