เจษฎา (บาลีวันละคำ 1,399)

เจษฎา

อ่านว่า เจด-สะ-ดา

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “เจษฎา” ไว้ 2 คำ ดังนี้ –

(1) เจษฎา ๑ : (คำนาม) ผู้เป็นใหญ่ที่สุด, พี่. (ป. เชฏฺฐ; ส. เชฺยษฺฐ).

(2) เจษฎา ๒ : (คำนาม) การเคลื่อนไหวอวัยวะ, การไหวมือและเท้า, ท่ารํา; กรรม, การทําด้วยตั้งใจ, การประพฤติ, การตั้งใจทํา, เช่น ภูบาลทุกทวี- ปก็มาด้วยเจษฎา. (สมุทรโฆษ). (ส. เจษฺฏา).

ในที่นี้ “เจษฎา” มีความหมายตามข้อ (1) ซึ่ง พจน.54 บอกว่า บาลีเป็น “เชฏฺฐ” และสันสกฤตเป็น “เชฺยษฺฐ”

“เชฏฺฐ” (เชด-ถะ) ในบาลี รากศัพท์มาจาก วุฑฺฒ (เจริญ) + อิฏฺฐ ปัจจัย, แปลง วุฑฺฒ เป็น ช, แปลง อิ ที่ อิฏฺฐ เป็น เอ (อิฏฺฐ > เอฏฺฐ)

: วุฑฺฒ > ช + อิฏฺฐ = ชิฏฺฐ > เชฏฺฐ แปลตามศัพท์ว่า “คนที่เจริญโดยวิเศษกว่าคนที่เจริญคนนี้ ๆ”

วาดเป็นภาพว่า ให้คนเจริญคือมีอายุมากมารวมกันหลายๆ คน แยกคนที่เจริญกว่าเพื่อนออกมาคนหนึ่ง แล้วชี้ไปที่คนอื่นๆ พลางพูดว่า “คนนี้เจริญกว่าคนนี้ ๆ”

“เชฏฺฐ” หมายถึง เจริญที่สุด หรือประเสริฐที่สุด

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงความหมายตามรากศัพท์ว่า “stronger than others” (แข็งแรงกว่าผู้อื่น) และบอกความหมายว่า better (than others), best, first, supreme; first-born; elder brother or sister, elder, eldest (ดีกว่า [สิ่งหรือผู้อื่น], ดีที่สุด, เลิศ, ยอด; หัวปี; พี่ชายหรือพี่สาวคนโต, แก่กว่า, แก่ที่สุด)

เชฏฺฐ สันสกฤตเป็น “เชฺยษฺฐ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“เชฺยษฺฐ : (คำคุณศัพท์) ดียิ่ง, วิเศษยิ่ง, ประเสริฐ, บรม; แก่ยิ่ง, เก่ายิ่ง; เกิดก่อน; best, most excellent, pre-eminent; very old, oldest; or elder born;- น. ดาวหมู่หนึ่งซึ่งนับเป็นนักษัตร นักษัตรหมู่ที่สิบแปด, มีดาวอยู่สามดวง ๆ หนึ่งได้แก่ดาวแมลงป่อง; นิ้วกลาง; ทุกข์อันโรปยติเป็นภควดี; แม่น้ำคงคา; จิ้งจก; ชื่อเดือน; ความชรา; one of the astcrisms considered as a lunar mansion; the eighteenth lunar mansion comprising three stars, of which one is Scorpionis; the middle finger; misfortune, personified as a goddess; the Ganges; a small house-lizard; the name of a month; old age.”

ปกติคำที่มาจากบาลีสันสกฤต ในภาษาไทยถ้าไม่เขียนตามบาลีก็เขียนตามหรืออิงสันสกฤต “เจษฎา” ตามความหมายนี้ ไม่ใช่ทั้งบาลีและสันสกฤต ถ้าเช่นนั้นทำไมเราจึงสะกดแบบนี้ ?

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “เจษฺฏา” บอกไว้ว่า –

“เจษฺฏา : (คำนาม) อุตสาหะ, การพยายาม, การพากเพียร; effort, exertion, bodily effort.”

“เจษฺฏา” รูปคำเหมือน “เจษฎา” ในภาษาไทย แต่ความหมายไม่เหมือนกันเลย

สันนิษฐานว่า เราคงเลี่ยง “เชฏฺฐ” บาลี แต่ไปเจอ “เชฺยษฺฐ” สันสกฤตเข้าก็ยังไม่ถูกใจ จึงแผลงรูปให้เป็นสันสกฤตแปลง และมีเสียงคล่องปากขึ้น

เชฏฺฐ > เชฏฺฐา >เชฺยษฺฐ > เชฺยษฺฐา > เจษฎา

อาจกล่าวได้ว่า เราใช้รูป “เจษฎา” ตามความหมายของ “เชฏฺฐา” นั่นเอง (ช กับ จ กลายเสียงแทนกันได้) กล่าวอีกนัยหนึ่ง “เจษฎา” เป็นบาลีสันสกฤตแปลงตามภูมิปัญญาไทย

………..

วันที่ 31 มีนาคม วันที่ระลึกพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหาเจษฎาราชเจ้า หรือ วันเจษฎาบดินทร์

มีญาติมิตรประสงค์จะทราบว่า “เจษฎา” แปลว่าอะไร

………..

ดูก่อนภราดา!

: เกิดมาแล้วพึงประพฤติตนให้ผู้คนนับถือด้วยความดี

: อย่าให้เขาเรียกพี่ เพียงเพราะเกิดก่อน

31-3-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย