อธิการปติประทานการ (บาลีวันละคำ 1,446)

อธิการปติประทานการ

ประกอบด้วย อธิการปติ + ประทานการ

(๑) “อธิการปติ” ประกอบด้วย อธิการ + ปติ

1) “อธิการ” บาลีอ่านว่า อะ-ทิ-กา-ระ รากศัพท์มาจาก อธิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, ทับ) + การ (การประทำ)

: อธิ + การ = อธิการ แปลตามศัพท์ว่า “การกระทำอันยิ่ง” หมายถึง การเอาใจใส่หรือติดตาม, การให้บริการ, การบริหาร, การดูแลควบคุม, การจัดการ, การช่วยเหลือ (attendance, service, administration, supervision, management, help)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อธิการ : (คำนาม) อำนาจ, การปกครอง, ความบังคับบัญชา; ตำแหน่ง, หน้าที่, กิจการ, ภาระ; สิทธิ, ความชอบธรรม; เรียกพระที่ดํารงตําแหน่งเจ้าอาวาสซึ่งไม่มีสมณศักดิ์อย่างอื่นว่า พระอธิการ, เรียกพระที่ดํารงตําแหน่งพระอุปัชฌาย์หรือเจ้าคณะตําบล ซึ่งไม่มีสมณศักดิ์อย่างอื่นว่า เจ้าอธิการ; ตําแหน่งสูงสุดของผู้บริหารในวิทยาลัย. (ป., ส.).”

2) “ปติ” (ปะ-ติ) รากศัพท์มาจาก –

(ก) ปา (ธาตุ = รักษา, ดูแล) + ติ ปัจจัย, รัสสะ อา ที่ ปา เป็น อะ (ปา > ป)

: ปา + ติ = ปาติ > ปติ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รักษา”

(ข) ปตฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อิ ปัจจัย

: ปตฺ + อิ = ปติ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ดำเนินไปข้างหน้า”

“ปติ” ในบาลีใช้ในความหมายว่า –

(1) พ่อบ้าน, นาย, เจ้าของ, ผู้นำ (lord, master, owner, leader)

(2) สามี (husband)

อธิการ + ปติ = อธิการปติ (บาลีอ่านว่า อะ-ทิ-กา-ระ-ปะ-ติ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นนายในการกระทำอันยิ่ง” หมายถึง ผู้เป็นหัวหน้าในการบริหารงาน

“อธิการปติ” เป็นคำที่แปลงมาจาก “อธิการบดี” ในภาษาไทย

คำว่า “อธิการบดี” พจน.54 บอกคำอ่านว่า อะ-ทิ-กาน-บอ-ดี บอกความหมายไว้ว่า “ตําแหน่งสูงสุดของผู้บริหารในมหาวิทยาลัย”

(๒) “ประทานการ” ประกอบด้วย ประทาน + การ

1) “ประทาน” บาลีเป็น “ปทาน” (ปะ-ทา-นะ) แปลว่า การให้, การมอบให้ (giving, bestowing), บางกรณีหมายถึง การบรรลุ, ลักษณะ, คุณสมบัติ (attainment, characteristic, attribute)

“ปทาน” สันสกฤตเป็น “ปฺรทาน” สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“ปฺรทาน : (คำนาม) ประทาน, ทาน, ของให้, การให้; a gift or donation, giving.”

2) “การ” บาลีอ่านว่า กา-ระ รากศัพท์มาจาก กรฺ (ธาตุ = ทำ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ยืดเสียง อะ ที่ ก-(รฺ) เป็น อา

: กรฺ + ณ = กรณ > กร > การ แปลตามศัพท์ว่า “การทำ”

“การ” มีความหมายว่า –

(1) กรรม, การบริการ, การกระทำที่แสดงความเมตตา หรือความเคารพ หรือความนับถือ (deed, service, act of mercy or worship, homage)

(2) การกระทำ, กิริยาอาการ, วิธีทำ (doing, manner, way)

ประทาน + การ = ประทานการ แปลตามศัพท์ว่า “การกระทำซึ่งการมอบให้”

“การ” ในที่นี้ทำหน้าที่เช่นเดียวกับ “การ” ในคำว่า ดนตรีการ ปฏิบัติการ ดำเนินการ เพราะฉะนั้น “ประทานการ” จะแปลสั้นๆ ว่า “การมอบให้” ก็ได้

อธิการปติ + ประทานการ = อธิการปติประทานการ

ตามหลักภาษา คำนี้ต้องอ่านว่า อะ-ทิ-กา-ระ-ปะ-ติ-ปฺระ-ทาน-นะ-กาน

คำเต็มใช้ว่า “พิธีอธิการปติประทานการ” แปลว่า พิธีการมอบตำแหน่งหน้าที่อธิการบดี

แถลง :

“พิธีอธิการปติประทานการ” เป็นพิธีส่งมอบหน้าที่ความรับผิดชอบของอธิการบดีคนเก่าให้แก่อธิการบดีคนใหม่ เป็นพิธีการเฉพาะของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ยังไม่พบรายละเอียดที่แสดงประวัติความเป็นมาของพิธีนี้ ยังไม่ทราบว่าท่านผู้ใดเป็นผู้คิดชื่อพิธีและมีเจตนาจะให้คำนี้อ่านอย่างไรและมีความหมายว่าอย่างไร

การนำชื่อนี้มาวิเคราะห์และแปลทำไปตามหลักภาษาที่ปรากฏ ซึ่งอาจไม่ตรงตามเจตนาของผู้ตั้งชื่อก็เป็นได้

………..

17 พฤษภาคม 2559 จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยจัดพิธีอธิการปติประทานการ

………..

หน้าที่ราชการ : ทำเมื่อมีตำแหน่ง

ความดี : ทำได้ทันที ไม่ต้องรอให้มีตำแหน่ง

————–

(ได้คำมาจากโพสต์ของ Tongthong Chandransu เมื่อ 14 พฤษภาคม และได้คำถามมาจาก นายพระยา วรเวชชะ‎ เมื่อ 17 พฤษภาคม)

17-5-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย