แม่ บาลีว่าอย่างไร บุพการี (บาลีวันละคำ 816)

แม่

บาลีว่าอย่างไร

คำต่อไปนี้ ในภาษาบาลีหมายถึง “แม่”

บางคำเราคุ้น แต่บางคำก็ไม่ได้นำมาใช้ในภาษาไทย

(1) อมฺพา, อมฺมา

(2) ชนนี, ชนิกา, ชเนตฺตี

(3) โทหฬินี

(4) มาตุ, มาตา, มารดา

(5) สุหทา

(6) โตเสนฺตี, โปเสนฺตี

– “อมฺพา” แปลว่า “ผู้รักษาบุตรธิดา” “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหาด้วยความรัก” “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหา คือเข้ามาคลอเคลีย” “ผู้อันบุตรธิดาบูชา”

– “อมฺมา” แปลว่า “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหา คือเข้ามาคลอเคลีย” “ผู้อันบุตรธิดาบูชา”

– “ชนนี” “ชนิกา” “ชเนตฺตี” แปลว่า “ผู้ยังบุตรให้เกิด” หรือ “ผู้ให้กำเนิด”

– “โทหฬินี” แปลตามศัพท์ว่า “ผู้มีความปรารถนาสอง” = คนแพ้ท้อง

– “มาตุ” “มาตา” “มารดา” แปลว่า “ผู้รักบุตรโดยธรรมชาติ” “ผู้ยังบุตรให้ดื่มนม”

– “สุหทา” แปลว่า “ผู้มีใจดี”

– “โตเสนฺตี” แปลว่า “ผู้ปลอบโยน”

– “โปเสนฺตี” แปลว่า “ผู้เลี้ยงดู”

ใน โสณนันทชาดก สัตตตินิบาต ท่านพรรณนาหัวอกคนเป็นแม่ไว้น่าฟัง

ขอถอดความนำมาเสนอพร้อมทั้งต้นฉบับภาษาบาลี เพื่อบูชาพระคุณแม่ –

(๑)

อากงฺขมานา  ปุตฺตผลํ

เทวตาย  นมสฺสติ

นกฺขตฺตานิ  จ  ปุจฺฉติ

อุตุสํวจฺฉรานิ  จ.

แม่อยากมีลูกไหนจะปาน

ถึงกับบนบานศาลกล่าว

เฝ้าดูฤกษ์ยาม

ถามวันเดือนปี

(เช่นว่าถ้าลูกเกิดปีนี้จะเป็นเด็กแบบไหน

แล้วเกิดเดือนไหนจะเป็นเด็กแบบนี้)

(๒)

ตสฺสา  อุตุสิ  นหาตาย

โหติ  คพฺภสฺสวกฺกโม

เตน  โทหฬินี  โหติ

สุหทา  เตน  วุจฺจติ.

บำรุงรักษาตัวตามวิธี

จนพอรู้ว่ามีครรภ์ ก็อยากนั่นโน่นนี่

ท่านจึงเรียกแม่ว่า “โทหฬินี” = คนแพ้ท้อง

และเรียกว่า “สุหทา” = คนใจดี-เพราะดีใจ (ที่จะได้ลูก)

(๓)

สํวจฺฉรํ  วา  อูนํ  วา

ปริหริตฺวา  วิชายติ

เตน  สา  ชนยนฺตีติ

ชเนตฺตี  เตน  วุจฺจติ.

นับเป็นปี หรือจะน้อยกว่านี้ก็น้องๆ

ที่แม่คอยประคับประคองกว่าจะคลอดเจ้าโฉมงาม

แม่จึงได้นามว่า “ชนยนฺตี” –

และ “ชเนตฺตี” = ผู้ให้กำเนิด

(๔)

ถนกฺขีเรน  คีเตน

องฺคปาวุรเณน  จ

โรทนฺตํ  ปุตฺตํ  โตเสติ

โตเสนฺตี  เตน  วุจฺจติ.

ด้วยน้ำนม เพลงกล่อม และอ้อมกอด

ลูกร้อง แม่ก็พร่ำพลอดปลอบโยนให้ยิ้มได้

แม่จึงได้นามว่า “โตเสนฺตี” = ผู้ปลอบโยน

(๕)

ตโต  วาตาตเป  โฆเร

มมฺมํ  กตฺวา  อุทิกฺขติ

ทารกํ  อปฺปชานนฺตํ

โปเสนฺตี  เตน  วุจฺจติ.

ยามที่ลมแรงและแดดกล้า

แม่ก็ผวาหาลูกด้วยหัวใจที่ไหวหวั่น

ลูกแม่ยังเล็กไม่เดียงสากระนั้น ดังฤๅจะดูแลตัวเองได้

แม่จึงได้นามว่า “โปเสนฺตี” = ผู้เลี้ยงดู

(๖)

ยญฺจ  มาตุ  ธนํ  โหติ

ยญฺจ  โหติ  ปิตุทฺธนํ

อุภยมฺเปตสฺส  โคเปติ

อปิ  ปุตฺตสฺส  เม  สิยา.

ทรัพย์ใดของพ่อแม่

ก็เฝ้าแต่ดูแลรักษา

คิดถึงวันข้างหน้า –

“..เก็บไว้ให้ลูกแม่ ..”

(๗)

เอวํ  ปุตฺต  อทุํ  ปุตฺต

อิติ  มาตา  วิหญฺญติ

ครั้นถึงวัยเรียน แม่ก็เวียนแต่ทุกข์

“เรียนนี่ไหมลูก, นั่นล่ะลูกเรียนไหม”

ลำบากอย่างไร –

แม่ก็ยอม

(๘)

ปมตฺตํ  ปรทาเรสุ

นิสฺสิเว  ปตฺตโยพฺพเน

สายํ ปุตฺตํ  อนายนฺตํ

อิติ  มาตา  วิหญฺญตีติ.

ครั้นถึงวัยหนุ่มสาว

แม่ก็เกรงลูกจะอื้อฉาวในเชิงชู้

เย็นย่ำค่ำคืนก็เฝ้าแต่คอยดูว่าป่านฉะนี้ไฉนยังไม่กลับ –

ดวงแดแม่จะพลอยดับไปด้วย ฉะนี้แล.

: สำหรับลูก บางวันเท่านั้นเป็นวันแม่

: แต่สำหรับแม่ ทุกวันเป็นวันของลูก

—————

(ปรับปรุงจาก แม่ : บาลีวันละคำ (454)

สำหรับแม่และลูกที่พลาดคำนี้เมื่อปีที่แล้ว)

#บาลีวันละคำ (816)

12-8-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย