ดัชนี (บาลีวันละคำ 838)

ดัชนี

อ่านว่า ดัด-ชะ-นี

บาลีเป็น “ตชฺชนี” อ่านว่า ตัด-ชะ-นี

“ตชฺชนี” รากศัพท์มาจาก ตชฺช (ธาตุ = เบียดเบียน, คุกคาม) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน, ลง อี เครื่องหมายอิตถีลิงค์

: ตชฺช + ยุ > อน = ตชฺชน + อี = ตชฺชนี แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องเบียดเบียน” คือใช้ชี้หน้าคนอื่น ความหมายตามศัพท์คือ การขู่, การคุกคาม (threat, menace)

คำกริยา (ปฐมบุรุษ เอกพจน์) ที่เป็นรากศัพท์ของ ตชฺชนี คือ “ตชฺเชติ” แปลว่า ทำให้กลัว, ขู่; สาปแข่ง, ด่าว่า (to frighten, threaten; curse, rail against)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(1) ตรฺชฺชน, ตรฺชน : น. การครหา, การนินทา; การชี้หน้าด้วยความหมิ่นประมาทหรือไยไพ; การทำให้อายหรือขายหน้า; ความโกรธ; ดรรชนี, นิ้วชี้; blaming, censuring; pointing at, in ridicule or contempt; putting to shame; wrath; the forefinger.

(2) ตรฺชนี : น. ดรรชนี, นิ้วชี้; the forefinger.

ตชฺชนี บาลี ตรฺชนี สันสกฤต ใช้ในภาษาไทยเป็น “ดัชนี” และ “ดรรชนี”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) ดัชนี ๑ : (คำนาม) นิ้วชี้, นิ้วที่อยู่ระหว่างนิ้วหัวแม่มือกับนิ้วกลาง, ราชาศัพท์ใช้ว่า พระดัชนี, ดรรชนี ก็ใช้. (ป. ตชฺชนี; ส. ตรฺชนี).

(2) ดัชนี ๒ : (คณิต) (คำนาม) จำนวนที่เขียนไว้บนมุมขวาของอีกจำนวนหนึ่งซึ่งเรียกว่า ฐาน เพื่อแสดงการยกกำลังของฐานนั้น เช่น ๓^๒ โดย ๒ เป็นดัชนีของ ๓; ตัวเลขอัตราส่วนซึ่งอาจเปลี่ยนแปลงได้ในระยะเวลาหนึ่ง เช่น ดัชนีค่าครองชีพ; ดรรชนี ก็ใช้. (อ. index number).

(3) ดัชนี ๓ : (คำนาม) บัญชีคำเรียงตามลำดับอักษรที่พิมพ์ไว้ส่วนท้ายของหนังสือเล่ม รวบรวมคำสำคัญ ๆ ซึ่งมีกล่าวถึงในหนังสือเล่มนั้น โดยบอกเลขหน้าที่มีคำนั้น ๆ ปรากฏอยู่เพื่อสะดวกแก่การค้น, ดรรชนี ก็ใช้.

เมื่อเอ่ยคำว่า “ดัชนี” เรามักเข้าใจว่าตรงกับคำอังกฤษว่า index

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล index เป็นบาลีว่า –

(1) sūci สูจิ (สู-จิ) = เครื่องบ่งชี้

(2) anukkamaṇikā อนุกฺกมณิกา (อะ-นุก-กะ-มะ-นิ-กา) = ลำดับคำ, ลำดับเรื่อง

(3) uddāna อุทฺทาน (อุด-ทา-นะ) = หัวข้อเรื่อง

ไม่ได้แปล index ว่า “ตชฺชนี”

สรุปว่า ดัชนีไทยหมายถึงนิ้วชี้ และตัวบ่งชี้ ส่วนดัชนีบาลีสันสกฤตนอกจากหมายถึงนิ้วชี้แล้ว ยังหมายถึงข่มขู่คุกคาม ชี้หน้าว่ากล่าว ตำหนิติเตือนอีกด้วย

ดัชนี–นิ้วชี้ เป็นอัพยากตธรรม

คือไม่ดีไม่ชั่วในตัวมันเอง

: ชี้ให้คนทำดี ก็ดี

: ชี้ให้คนทำชั่ว ก็ชั่ว

#บาลีวันละคำ (838)

3-9-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย