สันดาป (บาลีวันละคำ 843)
สันดาป
อ่านว่า สัน-ดาบ
บาลีเป็น “สนฺตาป” อ่านว่า สัน-ตา-ปะ
“สนฺตาป” รากศัพท์มาจาก สํ (สัง = พร้อมกัน, ร่วมกัน) + ตาป
“ตาป” รากศัพท์เหมือนคำว่า “ตป” (ตะ-ปะ)
“ตป” แปลตามศัพท์ว่า (1) “การทำให้กายเดือดร้อน” (2) “ธรรมที่เผาบาป” (3) “ธรรมที่ยังกิเลสให้ร้อน” (4) “ข้อปฏิบัติที่ยังตนและผู้อื่นให้เดือดร้อนในนรก” (ความหมายข้อนี้เป็นทัศนะของพระพุทธศาสนาที่มองการบำเพ็ญตบะแบบผิดๆ ของเจ้าลัทธิต่างๆ)
“ตาป” รากศัพท์มาจาก ตปฺ (ธาตุ = เผา, ร้อน, ทำให้ร้อน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อ (ที่ ต-) เป็น อา
: ตปฺ + ณ = ตป > ตาป แปลว่า การเผา, การไหม้เกรียม, การปิ้ง; การทรมานใจหรือร่างกาย, การทรมานตัวเอง (burning, scorching, roasting; tormenting, torture, self-mortification)
สํ + ตาป, แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น น : สํ > สนฺ + ตาป = สนฺตาป แปลว่า การเผา; ความร้อน, ไฟ; การทรมาน (burning; heat, fire; torment, torture)
“สนฺตาป” รูปคำนี้เป็นทั้งบาลีและสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
“สนฺตาป : (คำนาม). ‘สันดาป’, ความร้อน, ความผะผ่าวเร่าร้อน; ทุกข์, ทุกขเวทนา; วิการหรือราคะ; อนุโศก; heat, burning heat; pain, distress or affliction; passion; repentance.”
สนฺตาป ภาษาไทยใช้ว่า สันดาป พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สันดาป : (คำนาม) ความเร่าร้อน, ความแผดเผา; การเผาไหม้; ชื่อนรกขุมหนึ่ง. (ป., ส.).”
ข้อสังเกต :
(๑) คำว่า “สันดาป” ในภาษาไทยที่หมายถึงการเผาไหม้ในกระบวนการเครื่องยนต์ เข้าใจกันว่าอาจแปลมาจากภาษาอังกฤษว่า combustion, ignition หรือ metabolism คำใดคำหนึ่ง
(๒) พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปลคำอังกฤษ 3 คำนั้นเป็นบาลี ดังนี้
(1) combustion :
– dahana ทหน (ทะ-หะ-นะ) การเผาไหม้
– mahāaggiḍāha มหาอคฺคิฑาห (มะ-หา-อัก-คิ-ดา-หะ) ความร้อนจากไฟที่มีระดับสูงมาก
(2) ignition :
– aggijālana อคฺคิชาลน (อัก-คิ-ชา-ละ-นะ) การก่อไฟ, การจุดประกายไฟ
– atitattakaraṇa อติตตฺตกรณ (อะ-ติ-ตัด-ตะ-กะ-ระ-นะ) การทำให้เกิดความร้อนเกินขีด
(3) metabolism :
– rūpajanakasatti รูปชนกสตฺติ (รู-ปะ-ชะ-นะ-กะ-สัด-ติ) ความสามารถที่จะก่อกำเนิดรูปร่างขึ้นมาได้
(๓) ไม่มีคำไหนแปลกลับเป็นบาลีว่า สนฺตาป
: ทำดีหนีชั่ว อย่ากลัวแดดออกฝนตก
: เพราะฝนไฟในนรกร้อนกว่าแสนเท่าล้านเท่า
—————
(ตามคำถามของ องค์ สุวรรณไตร)
#บาลีวันละคำ (843)
8-9-57