กิเลส (บาลีวันละคำ 956)
กิเลส
ภาษาไทยอ่านว่า กิ-เหฺลด
บาลีอ่านว่า กิ-เล-สะ
“กิเลส” รากศัพท์มาจาก กิลิสฺ (ธาตุ = เดือดร้อน, เศร้าหมอง, เบียดเบียน) + อ ปัจจัย, แปลง อิ ที่ –ลิ-เป็น เอ : กิลิส > กิเลส + อ = กิเลส
สูตรหาความหมายของศัพท์ ท่านว่า :
กิลิสฺสนฺติ เอเตน สตฺตาติ กิเลโส
สัตว์ทั้งหลายย่อมเดือดร้อนเพราะภาวะนั้น ดังนั้นภาวะนั้นจึงชื่อว่า “กิเลส” = ภาวะเป็นเหตุให้เหล่าสัตว์เดือดร้อน, ภาวะเป็นเหตุให้เศร้าหมอง, ภาวะเป็นเหตุให้เบียดเบียนกัน
“กิเลส” หมายถึง เครื่องเศร้าหมอง, ความเศร้าหมอง, มลทินใจ
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “กิเลส” ว่า stain, soil, impurity, affliction, depravity, lust (เปรอะเปื้อน, เศร้าหมอง, ไม่บริสุทธิ์, ความทุกข์, ความเสื่อมเสีย, ราคะ)
ฝรั่งผู้ทำพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงความเห็นว่า ความหมายของ “กิเลส” ในภาษาบาลีเทียบได้กับที่ภาษาอังกฤษพูดว่า lower or unregenerate nature, sinful desires, vices, passions (ธรรมชาติฝ่ายต่ำ, ความปรารถนาอันเป็นบาป, ความชั่ว, ความทุกข์ทรมาน)
“กิเลส” ท่านจัดเป็น “มาร” ประเภทหนึ่ง ในจำนวนมารทั้ง 5 คือ :
(1) กิเลสมาร -มารคือกิเลส
(2) ขันธมาร – มารคือเบญจขันธ์ คือร่างกาย
(3) อภิสังขารมาร – มารคือเจตนาที่เป็นตัวปรุงแต่งการกระทำให้เป็นต่างๆ
(4) เทวปุตตมาร – มารคือเทพบุตร คือเทวดาที่เป็นพาล
(5) มัจจุมาร – มารคือความตาย
ในภาษาไทย มีคำพูดเป็นสำนวนเก่าที่นิยมกล่าวอ้างกันสืบๆ มาแบบติดปากว่า “กิเลสพันห้า ตัณหาร้อยแปด”
“กิเลสพันห้า” นับอย่างไร ขอเก็บความจากพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต มาแสดงดังนี้ :
(๑) ตัวกิเลสแท้ๆ ที่มีชื่อเรียกว่า “กิเลสวัตถุ” (สิ่งก่อความเศร้าหมอง) มี 10 คือ :
(1) โลภะ – ความอยากได้ (greed)
(2) โทสะ – ความคิดประทุษร้าย (hatred)
(3) โมหะ – ความหลง, ความไม่รู้, ความเขลา (delusion)
(4) มานะ – ความถือตัว (conceit)
(5) ทิฏฐิ – ความเห็นผิด (wrong view)
(6) วิจิกิจฉา – ความลังเลสงสัย, ความเคลือบแคลง (doubt; uncertainty)
(7) ถีนะ – ความหดหู่, ความท้อแท้ถดถอย (sloth)
(8) อุทธัจจะ – ความฟุ้งซ่าน (restlessness)
(9) อหิริกะ – ความไม่ละอายต่อความชั่ว (shamelessness)
(10) อโนตตัปปะ – ความไม่เกรงกลัวต่อความชั่ว (lack of moral dread)
(๒) กิเลสทั้ง 10 นี้มีฐานปฏิบัติการ 75 แห่ง คือ :
จิต 1 + เจตสิก 52 + รูปรูป (คือรูปแท้ ไม่ใช่อาการของรูป จำแนกเป็น มหาภูตรูป 4 + ปสาทรูป 5 + วิสัยรูป 4 + ภาวรูป 2 + หทัยรูป 1 + ชีวิตรูป 1 + อาหารรูป 1 =) 18 + อากาสธาตุ 1 + ลักขณรูป 3 = 75
(๓) ที่ตั้งฐานปฏิบัติการทั้ง 75 แห่งนี้แบ่งเป็น 2 เขต หรือ 2 ส่วน คือ :
ส่วนภายใน (อยู่ในตัวของแต่ละคน) 75
ส่วนภายนอก (อยู่ที่สิ่งนอกตัวของแต่ละคน) 75
รวมทั้งสองส่วน = 150
(๔) กิเลส 10 ตัว (ตามข้อ ๑) แต่ละตัวปฏิบัติการอยู่ในที่ตั้ง 150 แห่ง = 150 x 10 = 1500
นี่คือ “กิเลสพันห้า”
เคล็ดลับการเผชิญหน้ากิเลส :
ถ้ากิเลสพันห้าเข้ามาประชิด : ก็แค่ระวังจิตดวงเดียว
————–
(ตามความปรารถนาของ Tawee Thichai ผู้อยากรู้เรื่องกิเลส)
#บาลีวันละคำ (956)
30-12-57