กิเลส (บาลีวันละคำ 956)

กิเลส

ภาษาไทยอ่านว่า กิ-เหฺลด

บาลีอ่านว่า กิ-เล-สะ

“กิเลส” รากศัพท์มาจาก กิลิสฺ (ธาตุ = เดือดร้อน, เศร้าหมอง, เบียดเบียน) + อ ปัจจัย, แปลง อิ ที่ –ลิ-เป็น เอ : กิลิส > กิเลส + อ = กิเลส

สูตรหาความหมายของศัพท์ ท่านว่า :

กิลิสฺสนฺติ  เอเตน  สตฺตาติ  กิเลโส

สัตว์ทั้งหลายย่อมเดือดร้อนเพราะภาวะนั้น ดังนั้นภาวะนั้นจึงชื่อว่า “กิเลส” = ภาวะเป็นเหตุให้เหล่าสัตว์เดือดร้อน, ภาวะเป็นเหตุให้เศร้าหมอง, ภาวะเป็นเหตุให้เบียดเบียนกัน

“กิเลส” หมายถึง เครื่องเศร้าหมอง, ความเศร้าหมอง, มลทินใจ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “กิเลส” ว่า stain, soil, impurity, affliction, depravity, lust (เปรอะเปื้อน, เศร้าหมอง, ไม่บริสุทธิ์, ความทุกข์, ความเสื่อมเสีย, ราคะ)

ฝรั่งผู้ทำพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงความเห็นว่า ความหมายของ “กิเลส” ในภาษาบาลีเทียบได้กับที่ภาษาอังกฤษพูดว่า lower or unregenerate nature, sinful desires, vices, passions (ธรรมชาติฝ่ายต่ำ, ความปรารถนาอันเป็นบาป, ความชั่ว, ความทุกข์ทรมาน)

“กิเลส” ท่านจัดเป็น “มาร” ประเภทหนึ่ง ในจำนวนมารทั้ง 5 คือ :

(1) กิเลสมาร -มารคือกิเลส

(2) ขันธมาร – มารคือเบญจขันธ์ คือร่างกาย

(3) อภิสังขารมาร – มารคือเจตนาที่เป็นตัวปรุงแต่งการกระทำให้เป็นต่างๆ

(4) เทวปุตตมาร – มารคือเทพบุตร คือเทวดาที่เป็นพาล

(5) มัจจุมาร – มารคือความตาย

ในภาษาไทย มีคำพูดเป็นสำนวนเก่าที่นิยมกล่าวอ้างกันสืบๆ มาแบบติดปากว่า “กิเลสพันห้า ตัณหาร้อยแปด”

“กิเลสพันห้า” นับอย่างไร ขอเก็บความจากพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต มาแสดงดังนี้ :

(๑) ตัวกิเลสแท้ๆ ที่มีชื่อเรียกว่า “กิเลสวัตถุ” (สิ่งก่อความเศร้าหมอง) มี 10 คือ :

(1) โลภะ – ความอยากได้ (greed)

(2) โทสะ – ความคิดประทุษร้าย (hatred)

(3) โมหะ – ความหลง, ความไม่รู้, ความเขลา (delusion)

(4) มานะ – ความถือตัว (conceit)

(5) ทิฏฐิ – ความเห็นผิด (wrong view)

(6) วิจิกิจฉา – ความลังเลสงสัย, ความเคลือบแคลง (doubt; uncertainty)

(7) ถีนะ – ความหดหู่, ความท้อแท้ถดถอย (sloth)

(8) อุทธัจจะ – ความฟุ้งซ่าน (restlessness)

(9) อหิริกะ – ความไม่ละอายต่อความชั่ว (shamelessness)

(10) อโนตตัปปะ – ความไม่เกรงกลัวต่อความชั่ว (lack of moral dread)

(๒) กิเลสทั้ง 10 นี้มีฐานปฏิบัติการ 75 แห่ง คือ :

จิต 1 + เจตสิก 52 + รูปรูป (คือรูปแท้ ไม่ใช่อาการของรูป จำแนกเป็น มหาภูตรูป 4 + ปสาทรูป 5 + วิสัยรูป 4 + ภาวรูป 2 + หทัยรูป 1 + ชีวิตรูป 1 + อาหารรูป 1 =) 18 + อากาสธาตุ 1 + ลักขณรูป 3 = 75

(๓) ที่ตั้งฐานปฏิบัติการทั้ง 75 แห่งนี้แบ่งเป็น 2 เขต หรือ 2 ส่วน คือ :

ส่วนภายใน (อยู่ในตัวของแต่ละคน) 75

ส่วนภายนอก (อยู่ที่สิ่งนอกตัวของแต่ละคน) 75

รวมทั้งสองส่วน = 150

(๔) กิเลส 10 ตัว (ตามข้อ ๑) แต่ละตัวปฏิบัติการอยู่ในที่ตั้ง 150 แห่ง = 150 x 10 = 1500

นี่คือ “กิเลสพันห้า”

เคล็ดลับการเผชิญหน้ากิเลส :

ถ้ากิเลสพันห้าเข้ามาประชิด : ก็แค่ระวังจิตดวงเดียว

————–

(ตามความปรารถนาของ Tawee Thichai ผู้อยากรู้เรื่องกิเลส)

#บาลีวันละคำ (956)

30-12-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย