พลโท (บาลีวันละคำ 1,719)

พลโท

โก้เหมือนยศทหาร

อ่านว่า พะ-ละ-โท

แยกศัพท์เป็น พล + โท

(๑) “พล”

บาลีอ่านว่า พะ-ละ  รากศัพท์มาจาก พลฺ (ธาตุ = มีชีวิต, ระวัง, ครอบงำ) + อ ปัจจัย

: พล + อ = พล แปลตามศัพท์ว่า “เหตุอันทำให้มีชีวิตอยู่ได้” “ผู้เฝ้าระวัง” “ผู้ครอบงำศัตรู”

“พล” ใช้ในความหมาย 2 อย่างคือ –

(1) ความแข็งแรง, พลัง, อำนาจ (strength, power, force)

(2) กองทัพ, กองกำลังทหาร (an army, military force)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “พล” ไว้ดังนี้ –

“พล, พล– [พน, พนละ-, พะละ-] : (คำนาม) กำลัง, มักใช้ประกอบคำอื่น เช่น พระทศพล อันเป็นพระนามพระพุทธเจ้า หมายความว่า ทรงมีพระญาณอันเป็นกำลัง ๑๐ ประการ มีฐานาฐานญาณ คือ ปรีชาหยั่งรู้ฐานะและสิ่งที่มิใช่ฐานะเป็นต้น; ทหาร เช่น กองพล ตรวจพล ยกพลขึ้นบก; สามัญ, ธรรมดา ๆ, พื้น ๆ, เช่น ของพล ๆ; ยศทหารและตำรวจสัญญาบัตร รองจากจอมพล (เดิมใช้ว่า นายพล). (ป., ส.).”

(๒) “โท”

แปลว่า “ผู้ให้” รากศัพท์มาจาก ทา (ธาตุ = ให้) เป็นคำที่ไม่ใช้เดี่ยวๆ แต่ใช้สมาสหลังคำนาม ในที่นี้คือหลัง “พล” (กำลัง)

: พล + ทา + อ ปัจจัย, “ลบสระหน้า” หรือลบสระท้ายธาตุ (ทา > ท)

: พล + ทา = พลทา > พลท + อ = พลท (พะ-ละ-ทะ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ให้กำลัง”

“พลท” เป็นคุณศัพท์ ในที่นี้ใช้เป็นคำแสดงลักษณะของคำนามที่เป็นปุงลิงค์ แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกพจน์ จึงได้รูปเป็น “พลโท” อ่านว่า พะ-ละ-โท

…………..

ขยายความ :

“พลโท” เป็นคำหนึ่งในบทอนุโมทนาของพระสงฆ์ นิยมสวดในเวลาอนุโมทนาหลังจากฉันภัตตาหารเสร็จ (มีบทอนุโทนาให้เลือกสวดหลายบท รวมทั้งบทนี้) มีชื่อเรียกว่า “โภชนทานานุโมทนาคาถา” (โพ-ชะ-นะ-ทา-นา-นุ-โม-ทะ-นา-คา-ถา) แปลว่า “คาถาอนุโมทนาการถวายอาหาร”

ข้อความเต็มๆ มีดังนี้ –

…………..

โภชนทานานุโมทนาคาถา

……….

อายุโท พลโท ธีโร

วณฺณโท ปฏิภาณโท

(อายุโท พะละโท ธีโร

วัณณะโท ปะฏิภาณะโท)

ผู้มีปัญญา ให้อายุ ให้กำลัง

ให้วรรณะ ให้ปฏิภาณ

สุขสฺส ทาตา เมธาวี

สุขํ โส อธิคจฺฉติ

(สุขัสสะ ทาตา เมธาวี

สุขัง โส อะธิคัจฉะติ)

ผู้มีปัญญา ให้ความสุข

ย่อมได้ประสบสุข

อายุํ ทตฺวา พลํ วณฺณํ

สุขญฺจ ปฏิภาณโท

(อายุง ทัตวา พะลัง วัณณัง

สุขัญจะ ปะฏิภาณะโท)

ผู้ให้อายุ พละ วรรณะ

สุขะ และปฏิภาณ

ทีฆายุ ยสวา โหติ

ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชตีติ.

(ทีฆายุ ยะสะวา โหติ

ยัตถะ ยัตถูปะปัชชะตีติ.)

ย่อมเป็นผู้มีอายุยืน มียศ

ทุกภพทุกชาติที่ไปเกิด ดังนี้.

…………..

ผู้ที่ไม่ทราบมาก่อนว่า “พลโท” เป็นภาษาบาลีคำหนึ่งในบทอนุโมทนาของพระสงฆ์ จะต้องเข้าใจไปว่าคำนี้เป็นยศทหารบก อ่านว่า พน-โท เพราะรูปคำตรงกันพอดี (ทหารเรือ : “พลเรือโท” ทหารอากาศ : “พลอากาศโท”)

“พลโท” (พะ-ละ-โท) บาลี กับ “พลโท” (พน-โท) ยศทหารบก ถือว่าเป็นคำตลกได้คำหนึ่งในหมู่นักเลงบาลี

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ไม่ได้ถือกระบี่เป็นทหาร

ถ้ารู้วิธีทำทาน ก็ยังได้ชื่อว่า “พลโท”

: ไม่ได้ถือพัดด้ามโต

ถ้ารู้วิธีตั้งนะโม ก็ยังได้ชื่อว่าเนื้อนาบุญ

—————–

หมายเหตุ :

ผู้เขียนบาลีวันละคำอ่านโพสต์ของท่านศาสตราจารย์ ดร.อุทิส ศิริวรรณ ได้พบภาพประกอบที่เป็นป้ายบอกชื่อบทอนุโมทนา เห็นคำว่า “พลโท” จึงเกิดความคิดขึ้นมาในปัจจุบันทันด่วน อันเป็นที่มาของบาลีวันละคำและภาพประกอบประจำวันนี้

ขอขอบพระคุณท่านศาสตราจารย์ ดร.อุทิส ศิริวรรณ ไว้ ณ ที่นี้ด้วย

17-2-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย