ศรีวิไล (บาลีวันละคำ 1,866)

ศรีวิไล

คำไทยล้อฝรั่ง

อ่านว่า สี-วิ-ไล

แยกคำเป็น ศรี + วิไล

(๑) “ศรี”

บาลีเป็น “สิริ” อ่านว่า สิ-ริ (บาลีมี “สิรี” อีกรูปหนึ่ง) รากศัพท์มากจาก สิ (ธาตุ = เสพ, คบหา, อาศัย) + ร ปัจจัย + อิ หรือ อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: สิ + ร = สิร + อิ (อี) = สิริ (สิรี) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันผู้ทำความดีไว้ได้สัมผัส” หรือ “สิ่งที่อาศัยอยู่ในบุคคลผู้ทำความดีไว้”

พจนานุกรมบาลี-อังฤษ แยกความหมายของ “สิริ” ไว้ดังนี้ –

1. ความโอ่อ่าอลังการ, ความสวยงาม (splendour, beauty)

2. โชค, ความรุ่งโรจน์, ความมีเดช, ความรุ่งเรือง (luck, glory, majesty, prosperity)

3. เทพธิดาแห่งโชคลาภ (the goddess of luck)

4. (เมื่อ + คพฺภ = สิริคพฺภ) ห้องบรรทม (the royal bed-chamber)

บาลี “สิริ” หรือ “สิรี” เป็น “ศฺรี” ในสันสกฤต (มีจุดใต้ ศ)

คำว่า “ศฺรี” ในภาษาสันสกฤตมีความหมายอย่างไรบ้าง สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ศฺรี : (คำนาม) ‘ศรี,’ ภาคย์, สัมฤทธิหรือบุณโยทัย; ธน, ทรัพย์; เสาวภาคย์, ความงาม; อาภา, อาโลก; ความรัก, หน้าที่, และทรัพย์; เครื่องแต่งตัว, เครื่องประดับ; ภาวะหรือสถิติ; ทิพยศักดิ์, อมานุษศักดิ์; มติ, พุทธิ, ความรู้, ความเข้าใจ; ผล; เกียรติ; พระลักษมี, ผู้ชายาของพระวิษณุ, และเปน ‘ภควดีศรี’ หรือเจ้าทรัพย์และความเจริญ; นามของสรัสวดี; กานพลู; อุปสรรคหรือบทน่านามเทวดา (ย่อมใช้ซ้ำ), ดุจคำว่า ศรีศรีทุรคา; บทน่าบอกความเคารพต่อวิสามานยนามของบุรุษ, ดุจคำว่า ศรีชัยเทพ; บทน่าครันถ์, ดุจคำว่า ศรีภาควัต; ต้นศรัลหรือต้นสน; fortune, prosperity; wealth, riches; beauty, splendor; light; love, duty, and wealth; dress, decoration; state; superhuman power; intellect, understanding; consequence; fame or glory; the goddess Lakshmi, the wife of Vishṇu, and deity of plenty and prosperity; a name of Sarasvati; cloves; a prefix to the name of deities (often used repeatedly), as Śri Śri Durgā; a prefix of respect to proper names of persons, as Śri Jayadeva; a prefix to works, as Śri Bhāgavat; the Śaral or pine tree.”

ในภาษาไทยใช้ทั้ง “สิริ” และ “ศรี”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “สิริ” ไว้ดังนี้ –

1 ผสม เช่น สามีภรรยาสิริอายุเข้าด้วยกัน 150 ปี, รวม เช่น สิริอายุได้ 72 ปี

2 (ความหมายข้อนี้เป็น “สิรี” ด้วย) ศรี, มิ่งขวัญ, มงคล, เช่น สิริราชสมบัติ, มักใช้เข้าคู่กับคำ มงคล เป็น สิริมงคล; สวย, งาม, เช่น ทรงมีพระสิริโฉม

และบอกความหมายของ “ศรี” ไว้ดังนี้ –

1. มิ่ง, สิริมงคล, ความรุ่งเรือง, ความสว่างสุกใส, ความงาม, ความเจริญ, เช่น ศรีบ้าน ศรีเรือน ศรีเมือง

2. ใช้นำหน้าคำบางคำเป็นการยกย่อง เช่น พระศรีรัตนตรัย วัดพระศรีรัตนศาสดาราม

3. พลู. (คำมลายู); (ราชาศัพท์) หมากพลู เรียกว่า พระศรี

4. ผู้หญิง (คำเขมร = สี)

5. (คำที่ใช้ในบทกลอน) ลักษณนามใช้แก่คน เช่น พระปิตุราชมาตุรงค์ทรงพระสรวล เห็นสมควรคู่ครองกันสองศรี (จากเรื่องพระอภัยมณี)

(๒) “วิไล”

น่าจะเป็นคำไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า

“วิไล : (คำวิเศษณ์) งาม เช่น งามวิไล.”

ศรี + วิไล = ศรีวิไล เป็นคำประสมแบบไทย และมีความหมายแบบคำซ้อน คือ “ศรี” แปลว่าดีงาม “วิไล” ก็งาม หรือจะพูดขำๆ ก็ได้ว่า “ศรีแปลว่าวิไล”

คำว่า “วิไล” ในความหมายว่างามนี้ บางคนเขียนเป็น “วิลัย” ออกเสียงเหมือนกัน แต่ “วิลัย” เป็นรูปคำบาลี คือบาลีเป็น “วิลย” (วิ-ละ-ยะ) รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ลี (ธาตุ = สิ้นไป) + อ ปัจจัย, แปลง อี ที่ ลี เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (ลี > เล > ลย)

: วิ + ลี = วิลี > วิเล > วิลย + อ = วิลย แปลตามศัพท์ว่า “ความสิ้นไปอย่างพิเศษ” (คือสิ้นไปแบบไม่เหลือเศษ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วิลย-, วิลัย : (คำนาม)  ความย่อยยับ, การสลาย, การทําให้สลาย. (ป., ส.).”

เพราะฉะนั้น คำนี้จึงต้องเป็น “ศรีวิไล” ไม่ใช่ “ศรีวิลัย”

นักเลงภาษามักเข้าใจว่า “ศรีวิไล” เป็นคำที่ไทยเราคิดขึ้นล้อคำฝรั่งว่า civilize ฟังดูก็เข้าเค้าดีมากทั้งเสียงและความหมาย

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล civilize และ civilization ว่า ทำให้เป็นคนในเมือง, ทำให้หายเป็นคนป่าเถื่อน, นำความเจริญให้บังเกิดแก่, ความเจริญ, อารยธรรม

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล civilize (คำกริยา) เป็นบาลีว่า –

(1) sadācāre vineti สทาจาเร วิเนติ (สะ-ทา-จา-เร วิ-เน-ติ) = นำพาไปในความเจริญดีงาม

(2) siṭṭhataṃ pāpeti สิฏฺฐตํ ปาเปติ (สิด-ถะ-ตัง ปา-เป-ติ) = ทำให้ประลุถึงความประเสริฐ

และแปล civilization (คำนาม) เป็นบาลีว่า –

(1) siṭṭhācāratā สิฏฺฐาจารตา (สิด-ถา-จา-ระ-ตา) = การดำเนินไปอย่างประเสริฐ

(2) sabbhatā สพฺภตา (สับ-พะ-ตา) = ภาวะแห่งผู้ที่เจริญแล้ว

…………..

คำว่า “ศรีวิไล” ยังไม่มีเก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน

ดูในบัญชีศัพท์บัญญัติ civilize และ civilization ราชบัณฑิตยฯ ยังไม่ได้บัญญัติคำไทย

ถ้าไม่รังเกียจก็น่าจะยอมรับคำที่ราษฎรบัญญัติไว้สักคำ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คฤหาสน์อันศรีวิไลเลิศหรูของมหาโจร

: เป็นอะไรไม่ได้เลย-นอกจากซ่องโจร

—————

(สนองกุศลเจตนาของพระคุณท่าน Sunant Phramaha)

19-7-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย