สิงฺฆาณิกา (บาลีวันละคำ 2,053)
สิงฺฆาณิกา = น้ำมูก
ลำดับ 29 ในอาการสามสิบสอง
อ่านว่า สิง-คา-นิ-กา
“สิงฺฆาณิกา” รูปคำเดิมเป็น “สิงฺฆาณิกา” (สิง-คา-นิ-กา) รากศัพท์มาจาก –
(1) สิงฺฆาน (จมูก) + อิก ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์, แปลง น เป็น ณ
: สิงฺฆาน + อิก = สิงฺฆานิก + อา = สิงฺฆานิกา > สิงฺฆาณิกา แปลตามศัพท์ว่า “น้ำที่เกิดในจมูก”
(2) สิงฺฆฺ (ธาตุ = ไหล) + อนิก ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์, แปลง น เป็น ณ
: สิงฺฆฺ + อนิก = สิงฺฆานิก + อา = สิงฺฆานิกา > สิงฺฆาณิกา แปลตามศัพท์ว่า “น้ำที่ไหลออกมา”
“สิงฺฆาณิกา” หมายถึง น้ำมูก (mucus of the nose, snot)
“สิงฺฆาณิกา” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกพจน์ คงรูปเป็น “สิงฺฆาณิกา”
หมายเหตุ : ศัพท์นี้ไม่แปลง น เป็น ณ สะกดเป็น “สิงฺฆานิกา” ก็มี
“สิงฺฆาณิกา” ในภาษาไทยยังไม่มีเก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
…………..
ขยายความ :
คัมภีร์วิสุทธิมรรคบรรยายลักษณะของ “สิงฺฆาณิกา” ไว้ดังนี้ –
สิงฺฆาณิกาติ มตฺถลุงฺคโต ปคฺฆรณกอสุจิ.
คำว่า “สิงฺฆาณิกา” ได้แก่น้ำไม่สะอาดที่ไหลออกจากมันในสมอง
สา วณฺณโต ตรุณตาลฏฺฐิมิญฺชวณฺณา.
สิงฆาณิกานั้นมีสีคล้ายเยื่อในเม็ดตาลอ่อน
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา.
สิงฆาณิกามีรูปทรงตามรูปทรงสัณฐานของอวัยวะที่มันไปขังอยู่
โอกาสโต นาสปูเฏ ปูเรตฺวา ฐิตา.
ปกติสิงฆาณิกาจะอยู่เต็มโพรงจมูก
น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ
แต่มันมิได้ขังอยู่ที่นั่นตลอดเวลาดอก
อถโข ยถา นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเต ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมฏฺฐํ คฬิตฺวา พหิ ปเตยฺย
(มันเกิดได้อย่างไร พึงสดับอุปมา คือ) เหมือนคนห่อนมเปรี้ยวไว้ด้วยใบบัว แล้วใช้หนามเจาะข้างล่าง ทีนี้น้ำใสแห่งนมส้มก็จะพึงหยดออกทางช่องนั้นหล่นลงข้างนอก ดังนี้ฉันใด
เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหนฺติ
การเกิดขึ้นของสิงฆาณิกาก็ฉันนั้น คือเมื่อใดเราร้องไห้ก็ดี เกิดอาการธาตุผิดปกติเพราะอาหารผิดสำแลงหรืออากาศแปรปรวนก็ดี
ตทา อนฺโต สีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสปูเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วา.
เมื่อนั้นมันในสมองที่กลายเป็นเสมหะเสียก็จะเลื่อนจากภายในศีรษะลงมาตามช่องเพดาน เต็มอยู่ในโพรงจมูกบ้าง ไหลออกมาบ้าง
สิงฺฆาณิกาปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา นาสปูเฏ ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพา.
พระโยคีผู้เจริญพระกรรมฐานจะกำหนดเอาสิงฆาณิกาเป็นอารมณ์ พึงกำหนดเอาตามที่มันเต็มโพรงจมูกอยู่นั่นแลเป็นใช้ได้
(คัมภีร์วิสุทธิมรรค ภาค 2 อนุสสติกัมมัฏฐานนิทเทส หน้า 48-49)
ในบทสวด “พระอาการสามสิบสอง” กล่าวถึง “สิงฺฆาณิกา” ไว้ดังนี้ –
๏ สิงฆาณิกา……..นักปราชญ์ท่านว่า…..น้ำมูกครบครัน
เมื่อคราวร้องไห้….ไหลออกมาพลัน……ดุจดังสำคัญ
เหมือนน้ำคาวปลา๚ะ๛
…………..
ดูก่อนภราดา!
: น้ำมูก ไม่สั่งทิ้งก็ยิ่งโสโครก
: สรรพสิ่งในโลก ไม่รู้จักปล่อยวางก็ยิ่งวุ่นวาย
—————-
(ตามคำอาราธนาของคุณครูอนันต์ นาควิจิตร)
ภาพประกอบ: จาก google
ควรตามไปดูคำว่า “อาการ 32” ที่ลิงก์ข้างล่างนี้ด้วย:
#บาลีวันละคำ (2,053)
25-1-61