อุณาโลม (บาลีวันละคำ 2,123)

อุณาโลม

อ่านว่า อุ-นา-โลม

ประกอบ อุณา + โลม

(๑) “อุณา”

บาลีเป็น “อุณฺณา” (อุน-นา) รากศัพท์มาจาก อุ (ตัดมาจาก “อุป” (อุ-ปะ) คำอุปสรรค = เข้าไป, ใกล้) + นมฺ (ธาตุ = นอบน้อม; นำไป) อ ปัจจัย, ลบ มฺ ที่สุดธาตุ (นมฺ > น), แปลง น เป็น ณ, ซ้อน ณฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (อุ + ณฺ + นมฺ) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: อุ + ณฺ + นมฺ = อุณฺนมฺ + อ = อุณฺนม > อุณฺน > อุณฺณ + อา = อุณฺณา แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องน้อมเข้าไปประดับ”

“อุณฺณา” (เป็น “อุณฺณ” ด้วย) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) ขนแกะ (wool)

(2) ขนระหว่างคิ้วทั้งสอง (hair between the eyebrows)

บาลี “อุณฺณา” ในภาษาไทยตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง ใช้เป็น “อุณา”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุณา : (คำนาม) ขนแกะ; ขนระหว่างคิ้ว. (ป. อุณฺณา; ส. อูรฺณา).”

(๒) “โลม”

บาลีอ่านว่า โล-มะ รากศัพท์มาจาก ลุ (ธาตุ = ตัด) + ม ปัจจัย, แผลง อุ ที่ ลุ เป็น โอ (ลุ > โล)

: ลุ + ม = ลุม > โลม (ปุงลิงค์, นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาตัดเมื่อยาวขึ้น” “สิ่งที่ควรตัดออก” หมายถึง ขน

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “โลม” แบบให้คำจำกัดความว่า the hair of the body (ขนของร่างกาย) และเพื่อให้เห็นว่าต่างจาก “ผม” จึงขยายความไว้ว่า whereas kesa is the hair of the head only (ส่วน “เกส” คือ ขนของศีรษะเท่านั้น)

อุณฺณา + โลม = อุณฺณาโลม ในภาษาไทยใช้เป็น “อุณาโลม”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุณาโลม : (คำนาม) ขนระหว่างคิ้ว; เครื่องหมายรูปอย่างนี้ .” (ดูรูปที่ภาพประกอบ)

ขยายความ :

คำว่า “อุณฺณาโลม > อุณาโลม” เดิมหมายถึงขนระหว่างคิ้ว และเป็นลักษณะอย่างหนึ่งในมหาบุรุษลักษณะ 32 ประการ

“อุณาโลม” ที่เป็น “มหาบุรุษลักษณะ” มีคำบาลีในพระไตรปิฎกว่า –

“อุณฺณา  ภมุกนฺตเร  ชาตา  โอทาตา  มุทุ  ตูลสนฺนิภา.”

แปลว่า มีพระอุณาโลมขาวละเอียดอ่อนดังสำลีเกิดระหว่างพระขนง

อรรถกถาขยายความว่า ถ้าจับปลายเส้นพระโลมาแล้วดึงออกจะได้ความยาวประมาณครึ่งช่วงแขน เมื่อปล่อยกลับ เส้นพระโลมาจะม้วนเป็นทักษิณาวรรต ปลายชี้ขึ้นบน

………….

ต่อมา มีการนำลักษณะของอุณาโลมไปประดิษฐ์เป็นรูปลักษณ์อย่างหนึ่ง และนำไปใช้เป็นเครื่องหมายบางอย่าง

นอกจากนี้ยังเกิดความนิยมเจิมจุดที่หน้าผากเป็นเครื่องหมายอุณาโลม ถือกันว่าเป็นสิริมงคล

…………..

ดูก่อนภราดา!

อุณาโลมเจิมหน้าเป็นมหาสิริ

ไม่เอาสติเจิมใจก็ไร้ผล

สารพัดแต่งเติมเสริมมงคล

แต่ใจตนไม่แต่งใจไหนจะงาม

#บาลีวันละคำ (2,123)

5-4-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย