สัมมาสัมพุทโธ (บาลีวันละคำ 2,177)

สัมมาสัมพุทโธ

อ่านว่า สำ-มา-สำ-พุด-โท

ประกอบด้วยคำว่า สัมมา + สัมพุทโธ

(๑) “สัมมา” บาลีเป็น “สมฺมา” (สำ-มา)

“สมฺมา” รากศัพท์มาจาก สมุ (ธาตุ = สงบ) + อ ปัจจัย, ลบสระท้ายธาตุ, ซ้อน มฺ, ลง อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: สมุ > สม + ม = สมฺม + อ = สมฺม + อา = สมฺมา แปลตามศัพท์ว่า “เหตุเป็นเครื่องสงบ”

หมายเหตุ :

“สมฺมา” ตามรากศัพท์นี้ หมายถึง สลักของแอก (a pin of the yoke)

“สมฺมา” ที่กำลังกล่าวถึงนี้น่าจะมีรากศัพท์เดียวกัน

——-

“สมฺมา” เป็นคำที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อัพยยศัพท์” คือคำที่คงรูป ไม่เปลี่ยนรูปไปตามวิธีแจกวิภัตติ แต่อาจเปลี่ยนตามวิธีสนธิได้บ้าง และทำหน้าที่เป็นคุณศัพท์ ขยายคำอื่น ไม่ใช้ตามลำพัง

“สมฺมา > สัมมา” แปลว่า โดยทั่วถึง, โดยสมควร, โดยถูกต้อง, โดยชอบ, ในทางดี, ตามสมควร, ดีที่สุด, โดยสมบูรณ์ (thoroughly, properly, rightly; in the right way, as it ought to be, best, perfectly)

คำที่ใช้ “สัมมา” นำหน้า ที่เราคุ้นกันดีก็เช่น สัมมาสัมพุทโธ พระสัมมาสัมพุทธเจ้า สัมมาทิฐิ

คำที่ตรงกันข้ามกับ “สัมมา” ก็คือ “มิจฉา” (มิด-ฉา) แปลว่า ผิด, อย่างผิดๆ, ด้วยวิธีผิด, ไม่ถูก, เก๊, หลอกๆ (wrongly, in a wrong way, wrong–, false)

(๑) “สัมพุทโธ”

บาลีเป็น “สมฺพุทฺโธ” (สำ-พุด-โท) ประกอบด้วย สมฺ + พุทฺโธ

(ก) “สมฺ” รูปเดิมคือ “ส” (สะ) ตัดมาจาก –

สามํ (สา-มัง) ตนเอง, ของตนเอง (self, of oneself)

สยํ (สะ-ยัง) เอง, โดยตนเอง (self, by oneself)

“สามํ” หรือ “สยํ” ตัดมาเฉพาะ “ส” แล้วลงนิคหิตเป็น “สํ” (สัง) แล้วแปลงนิคหิตเป็น มฺ (สํ > สมฺ)

(ข) “พุทฺโธ”

รูปคำเดิมคือ “พุทฺธ” (พุด-ทะ, โปรดสังเกต มีจุดใต้ ทฺ) รากศัพท์มาจาก พุธฺ (ธาตุ = รู้) + ต ปัจจัย, แปลง ธฺ ที่สุดธาตุเป็น ทฺ, แปลง ต เป็น ธฺ (นัยหนึ่งว่า แปลง ธฺ ที่สุดธาตุกับ ต เป็น ทฺธ)

: พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺต > พุทฺธ (พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺธ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รู้ทุกอย่างที่ควรรู้”

“พุทฺธ” แปลตามศัพท์ได้เกือบ 20 ความหมาย แต่ที่เข้าใจกันทั่วไปมักแปลว่า –

(1) ผู้รู้ = รู้สรรพสิ่งตามความเป็นจริง

(2) ผู้ตื่น = ตื่นจากกิเลสนิทรา ความหลับไหลงมงาย

(3) ผู้เบิกบาน = บริสุทธิ์ผ่องใสเต็มที่

ความหมายที่เข้าใจกันเป็นสามัญ หมายถึง “พระพุทธเจ้า”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “พุทฺธ” ว่า –

one who has attained enlightenment; a man superior to all other beings, human & divine, by his knowledge of the truth, a Buddha (ผู้ตรัสรู้, ผู้ดีกว่าหรือเหนือกว่าคนอื่นๆ รวมทั้งมนุษย์และเทพยดาด้วยความรู้ในสัจธรรมของพระองค์, พระพุทธเจ้า)

“พุทฺธ” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) ปุงลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “พุทฺโธ” (พุด-โท)

การประสมคำ :

(1) สมฺมา + พุทฺธ = สมฺมาพุทฺธ แปลว่า “ผู้รู้อย่างถูกต้อง”

(2) สํ > สมฺ + พุทฺธ = สมฺพุทฺธ แปลว่า “ผู้รู้ด้วยตนเอง”

(3) สมฺมาพุทฺธ + สมฺพุทฺธ = สมฺมาสมฺพุทฺธ แปลว่า “ผู้รู้อย่างถูกต้องด้วยตนเอง”

คำแปลที่คุ้นหูกันทั่วไปคือ “ผู้ตรัสรู้ดีตรัสรู้ชอบด้วยพระองค์เอง”

“สมฺมาสมฺพุทฺธ” แจกวิภัตติเป็น “สมฺมาสมฺพุทฺโธ” (สำ-มา-สำ-พุด-โท) เขียนแบบบาลีไทยหรือแบบคำอ่านเป็น “สัมมาสัมพุทโธ”

“สัมมาสัมพุทโธ” เป็นคำที่ชาวพุทธได้ยินและกล่าวกันติดปาก ดังปรากฏในคำนมัสการพระรัตนตรัยว่า “อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ” (อะ-ระ-หัง สำ-มา-สำ-พุด-โท)

ข้อสังเกต :

การตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าในคำว่า “สมฺมาสมฺพุทฺโธ” หรือ“สัมมาสัมพุทโธ” มี 2 ส่วนประกอบกัน คือ

๑ สิ่งที่ตรัสรู้นั้นเป็นการรู้อย่างถูกต้อง ไม่ใช่รู้ผิดๆ

๒ เป็นการตรัสรู้ด้วยพระองค์เอง คือคิดค้นขึ้นได้ด้วยพระองค์เอง ไม่ใช่รู้ตามคำสอนของคนอื่น

รู้เอง แต่รู้ผิดๆ ก็ใช้ไม่ได้

รู้ถูกต้อง แต่รู้ตามที่คนอื่นสอนไว้ ก็ยังไม่เลิศล้ำจริง

รู้ถูกต้องด้วย รู้ด้วยตนเองด้วย ดังนี้จึงชื่อว่า “สัมมาสัมพุทโธ”

…………..

ดูก่อนภราดา!

: แม้จะพูดไม่ถูกในเรื่องที่รู้

: แต่จงรู้ให้ถูกในเรื่องที่พูด

#บาลีวันละคำ (2,177)

29-5-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย