นคร – นาคร (บาลีวันละคำ 2,383)
นคร – นาคร
a city – a citizen
“นคร” กับ “นาคร” มาจากรากศัพท์เดียวกัน แต่ความหมายต่างกัน
(๑) “นคร”
บาลีอ่านว่า นะ-คะ-ระ รากศัพท์มาจาก –
(1) นค (อาคารสูง เช่นปราสาท) + ร ปัจจัย
: นค + ร = นคร แปลตามศัพท์ว่า “ที่ที่มีปราสาทเป็นต้น”
(2) น (แทนศัพท์ “ธนธญฺญาทิสมฺปุณฺณ” = สมบูรณ์ด้วยทรัพย์และ ข้าวเปลือกเป็นต้น หมายถึงเครื่องอุปโภคบริโภคมีบริบูรณ์) + ฆร (บ้านเรือน), แปลง ฆ เป็น ค
: น + ฆร = นฆร > นคร แปลตามศัพท์ว่า “ที่ซึ่งบ้านเรือนบริบูรณ์ด้วยเครื่องอุปโภคบริโภค”
(3) นค (อาคารสูง เช่นปราสาท) + รา (ธาตุ = ถือเอา) + อ ปัจจัย, ลบสระที่สุดธาตุ (รา > ร)
: นค + รา = นครา > นคร + อ = นคร แปลตามศัพท์ว่า “ที่ที่ถือเอาซึ่งสิ่งปลูกสร้างที่สูง” (คือมีสิ่งปลูกสร้างสูงๆ)
“นคร” (นปุงสกลิงค์) ความหมายเดิมในบาลีหมายถึง ป้อม, ที่มั่น, ป้อมปราการ (a stronghold, citadel, fortress) ต่อมาจึงหมายถึง นครหรือเมือง (ที่มีป้อมค่าย) (a [fortified] town, city)
“นคร” เป็นทั้งรูปบาลีและสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายของ “นคร” ไว้ดังนี้ –
“นคร : (คำนาม) ‘นคร,’ บุรี, กรุง, เมืองเอก, ‘เมืองใหญ่หรือราชธานี;’ a town, a city, a capital or metropolis.”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“นคร, นคร– : (คำนาม) เมืองใหญ่, กรุง. (ป., ส.).”
(๒) “นาคร”
ภาษไทยอ่านว่า นา-คอน บาลีอ่านว่า นา-คะ-ระ รากศัพท์มาจาร นคร + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะต้นศัพท์ คือ อะ ที่ น-(คร) เป็น อา “ด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ” (นคร > นาคร)
: นคร + ณ = นครณ > นคร > นาคร แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เกิดในเมือง” “ผู้อยู่ในเมือง” หมายถึง ชาวนคร, ชาวเมือง (a citizen, townsfolk)
ไวยากรณ์น่ารู้เกี่ยวกับ ณ ปัจจัย :
ในบาลีไวยากรณ์ นักเรียนจะพบคำว่า “ณ ปัจจัย” (อ่านว่า นะ ปัด-ไจ) และคำว่า “ปัจจัยเนื่องด้วย ณ” อยู่เสมอ
“ปัจจัยเนื่องด้วย ณ” หมายถึงปัจจัยที่มี “ณ” อยู่ในตัวปัจจัย เช่น ณิก ณิย ณี เณ ณฺย เณยฺย เป็นต้น รวมทั้งตัว “ณ” ปัจจัยด้วย
กฎของ “ปัจจัยเนื่องด้วย ณ” ที่ควรจำไว้เป็นพื้นฐาน คือ –
๑ “ลง ณ แล้วลบ ณ” เช่น : นคร + ณ = นครณ > นคร
อธิบาย: นคร ลง ณ ปัจจัย = นครณ ลบ ณ = นคร
๒ “ทีฆะต้นศัพท์” โดยเฉพาะคือ อะ เป็น อา เช่น : นคร + ณ = นครณ > นคร > นาคร
อธิบาย: นคร ลง ณ ปัจจัย = นครณ ลบ ณ = นคร “ทีฆะต้นศัพท์” คือ อะ ที่ น-(คร) เป็น อา : นคร = นาคร และมีคำเรียกกฎข้อนี้ว่า “ด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ”
ถ้ารู้กฎข้อนี้ เมื่อเห็นคำว่า “นาคร” ที่แปลว่า “ชาวนคร” ก็รู้ได้ว่า รูปคำเดิมคือ “นคร” และลง ณ ปัจจัย
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายของ “นาคร” ไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“นาคร : (คำวิเศษณ์) ฉลาด, แหลมคม, รอบรู้, เกิดในกรุงหรือได้รับการอบรมในกรุง; นามหีน, อนามก, ไม่มีชื่อ; ชั่ว, ถ่อย; clever, sharp, knowing; town-born or town-bred; nameless; bad, vile; – (คำนาม) นคร, กรุง; นครชน, ปุรวาสิน, ชาวกรุง; ขิงแห้ง; เลขยรูป, อักษรเทวนาครี; ภาตฤของวามิน; ส้ม; ปาฐก, อัธยายก, อุปเทศก, ผู้แสดงศาสน์หรือประปาฐะ; การประติเษธความรู้ ( =ประติเสธว่าไม่รู้); ความเหนื่อย; ความปรารถนาปรมคติหรือนิรวาณ; หญิงเจ้าเล่ห์หรือเสเพล, นางตัวเอ้, ‘นางแม่แปรด’ ก็ใช้; a city; a citizen; dry ginger; a form of writing, the Devanāgarī alphabet; a husband’s brother; an orange; a lecturer; denial of knowledge; fatigue; desire of final beatitude; a clever woman; an intriguing one.”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“นาคร : (คำนาม) ชาวนคร, ชาวกรุง. (ป., ส.).”
แถม :
ในภาษาบาลี คำตรงข้ามกับ “นาคร” คือ “ชานปท” (ชา-นะ-ปะ-ทะ) มาจากคำว่า “ชนปท” (ชะ-นะ-ปะ-ทะ) = ชนบท, บ้านนอก (inhabited country, the country) ลง ณ ปัจจัย และใช้กฎของ “ปัจจัยเนื่องด้วย ณ” คือ “ลบ ณ-ทีฆะต้นศัพท์”
ชนปท + ณ = ชนปทณ > ชนปท > ชานปท หมายถึง เป็นของชนบท, อยู่ในชนบท (belonging to the country, living in the country); ชาวบ้านนอก (country-folk)
นคร > นาคร มีใช้ในภาษาไทย ชนบท (มาจาก ชนปท) ก็มีใช้ในภาษา แต่ ชานปท > ชานบท (ชาน-นะ-บด) ไม่มีใช้ในภาษาไทย
ขยายความ :
“นาคร” หมายถึง คนที่อยู่ในเมือง ที่มีคำไทยเรียกว่า “ชาวกรุง” คำว่า “นาคร” จึงไม่ได้หมายถึงคนทั่วไป แต่หมายเจาะจงเฉพาะคนกรุงหรือชาวกรุง ซึ่งมีนัยว่าเป็นคนที่มีการศึกษาดี มีวัฒนธรรมอันดี คำพูดและกิริยามารยาทเรียบร้อย มีใจสูง เจริญด้วยอารยธรรม
ไทยรัตนโกสินทร์ตั้งชื่อ “นคร” คือเมืองหลวงว่า “กรุงเทพมหานคร …” มีความหมายว่า “เมืองเทวดา” หรือเมืองฟ้า “นาคร” หรือ “ชาวกรุง” ของเมืองนี้จึงมีอุปมาเหมือนเป็นเทวดาอยู่ในเมืองฟ้า
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถ้าจิตใจยังไม่ได้พัฒนา
: แม้ใครจะอุ้มไปอยู่เมืองฟ้าก็ตกสวรรค์ได้ทุกคน
#บาลีวันละคำ (2,383)
21-12-61