พยุหยาตรา [2] (บาลีวันละคำ 2,515)

[email protected] 2 พฤษภาคม 201915 พฤษภาคม 2021 บาลีวันละคำ, พยุหยาตรา [2]

พยุหยาตรา [2]

อ่านว่า พะ-ยุ-หะ-ยาด-ตฺรา

ประกอบด้วยคำว่า พยุห + ยาตรา

(๑) “พยุห”

บาลีเป็น “พฺยูห” (มีจุด ใต้ พ, ย สระ อู) อ่านว่า พฺยู-หะ ออกเสียง พฺ นิดหนึ่งแล้วข้ามไปที่ ยู ทันที เสียงคล้ายคำว่า “เพียว” พฺยูห = เพียวหะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + อูหฺ (ธาตุ = รวบรวม; ไป; ตั้ง, วาง) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง อิ ที่ วิ เป็น ย (วิ > วฺย), แปลง ว เป็น พฺ (วฺย > พฺย)

: วิ > วฺย + อูหฺ = วฺยูหฺ + อ = วฺยูห > พฺยูห แปลตามศัพท์ว่า (1) “ทางที่รวมคนไว้ไม่ให้ไปที่อื่น” (2) “หมู่ที่ส่วนย่อยทั้งหลายไปรวมกันโดยพิเศษ” (3) “การจัดแจงวางกำลังไว้”

“พฺยูห” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) การรวมหรือตั้งขบวน, การรวบกลุ่มของทหาร (massing or array, grouping of troops)

(2) การตั้งแนวหรือการจัดกองทัพเป็นรูปใดรูปหนึ่ง, ขบวนรบหรือการสวนสนาม (the array or arrangement of troops in particular positions, order of parade or battle)

(3) กอง, ก้อน, กลุ่ม (a heap, mass, collection)

(4) ตรอกตัน, ซอยตัน (a blind alley, cul-de-sac)

บาลี “พฺยูห” สันสกฤตเป็น “วฺยูห” (ความจริงบาลีเป็น “วฺยูห” ก็มี)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“วฺยูห” : (คำนาม) ‘พยุหะ,’ ขะบวนทหาร, การจัดวางกองทหารเป็นริ้วขะบวนต่างๆ, ดุจ ‘ทณฺฑวฺยูห (= ทัณฑพยุหะ), ขะบวนแถวชิดหรืแถวขยาย,’ ‘โภควฺยูห (= โภคพยุหะ), ขะบวนแสนยภาค,’ ‘มณฺฑลวฺยูห (= มัณฑลพยุหะ), ขะบวนวงก์กลม,’ ‘อสํหตวฺยูห (= อสังหตพยุหะ), ขบวนระคน,’ ฯลฯ ฝูง, คณะ; ตรรก, ยุกติวาท, การคิดคำนึง; การทำ; ศรีระ; military army, the arrangement of troops in various positions, as ‘Daṇḍavyūha, the army in line,’ ‘Bhogavyūha, the army in column,’ ‘Maṇḍalavyūha, the army in circle,’ ‘Asaṅhatavyūha, the army in mixed order,’ &c.; a flock, a multitude; logic, reasoning; making; the body.

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“พยุห-, พยุหะ : (คำนาม) กระบวน, หมู่, กองทัพ, พยู่ห์ ก็ว่า; ชื่อวิธีนับในปักษคณนา. (ป. พฺยูห, วฺยูห; ส. วฺยูห).”

(๒) “ยาตรา”

บาลีเป็น “ยาตฺรา” (มีจุดใต้ ตฺ) อ่านว่า ยาด-ตฺรา รากศัพท์มาจาก ยา (ธาตุ = ไป, ถึง, บรรลุ) + ตฺรณ ปัจจัย, ลบ ณ (ตฺรณ > ตฺร) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: ยา + ตฺรณ = ยาตฺรณ > ยาตฺร + อา = ยาตฺรา แปลตามศัพท์ว่า “การไป”

“ยาตฺรา” ในบาลีหมายถึง –

(1) การเดินทาง, การไป, การยาตรา, ความเคยชินที่ดี (travel, going on, proceeding, good habit)

(2) การดำเนินไป, การดำรงชีพ, การยังชีพ, การบำรุงรักษา (going on, livelihood, support of life, maintenance)

บาลี “ยาตฺรา” สันสกฤตก็ใช้ในรูปเดียวกัน

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ยาตฺรา : (คำนาม) การไป, การเดิรทาง, การเคลื่อนที่; แห่, การแห่แหนเพื่อความครึกครื้น; การชักเวลาให้ล่วงไป; ประเพณี, ธรรมเนียม, ประโยค; งารสมโภช; อุบาย; การยาตราของกองทหารที่ยกเข้าตี; ตีรถยาตรา, การไปสู่บุณยสถาน; going, travelling, moving; a procession; passing away time; usage, custom, practice; a holy festival; an expedient; the march of assailing force; going to pilgrimage.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ยาตร, ยาตรา : (คำกริยา) เดิน, เดินเป็นกระบวน. (ป., ส.).”

พยุห + ยาตรา = พยุหยาตรา แปลตามศัพท์ว่า “การดำเนินไปของกองทัพ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“พยุหยาตรา : (คำนาม) กระบวนทัพ, การเดินทัพ, เช่น ยกพยุหยาตรา. (คำกริยา) ไปเป็นกระบวนทัพใหญ่.”

ดูเพิ่มเติม: “พยุหยาตรา” บาลีวันละคำ (184) 8-11-55

อภิปราย :

คำว่า “พยุหยาตรา” มักใช้ควบกับคำว่า “ชลมารค” และ “สถลมารค” เป็น –

“พยุหยาตราทางชลมารค” แปลว่า “ไปเป็นกระบวนทัพทางน้ำ”

“พยุหยาตราทางสถลมารค” แปลว่า “ไปเป็นกระบวนทัพทางบก”

เคยมีการถกเถียงกันว่า ทำไมจึงใช้คำว่า “ทางชลมารค” และ “ทางสถลมารค” ในเมื่อคำนี้มีคำว่า “มารค” ซึ่งแปลว่า “ทาง” อยู่แล้ว คำว่า “ทาง” กับคำว่า “มารค” ซ้ำซ้อนกัน

อาจเป็นเพราะข้อถกเถียงนี้ จึงมีอยู่ช่วงเวลาหนึ่งที่คำนี้ตัดคำว่า “ทาง” ออก เขียนเป็น “พยุหยาตราชลมารค” ส่วนคำว่า “พยุหยาตราทางสถลมารค” นั้น ถ้าตัดแบบเดียวกันก็จะเป็น “พยุหยาตราสถลมารค”

อย่างไรก็ตาม ที่คำว่า “ชลมารค” และ “สถลมารค” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) ชลมารค : (คำนาม) ทางนํ้า เช่น กระบวนเสด็จพระราชดำเนินทางชลมารค. (ส.).

(2) สถลบถ, สถลมารค : (คำนาม) ทางบก เช่น กระบวนพยุหยาตราทางสถลมารค. (ส.).

เป็นอันว่า ตามพจนานุกรมฯ คำนี้มีคำว่า “ทาง” ด้วยอย่างแน่นอน

ส่วนข้อสงสัยคือ คำว่า “ทาง” กับคำว่า “มารค” ในคำนี้ เป็นคำเดียวกันแน่หรือ ผู้เขียนบาลีวันละคำขอให้พิจารณาคำที่เป็นแนวเทียบ คือ –

“ผู้เชี่ยวชาญทางการศึกษา”

“เด็กคนนี้มีหัวทางดนตรี”

จะเห็นว่า คำว่า “ทาง” ในคำเทียบนี้ไม่ได้มีความหมายเกี่ยวกับคำว่า “มารค” แต่ประการใด นั่นคือ ในภาษาไทย “ทาง” ไม่ได้หมายถึง “มารค” เสมอไป

หรือเทียบกับคำแปลเป็นอังกฤษ –

ถลบถ (สถลมารค) = ทางไปบนบก = a road by land

ชลบถ (ชลมารค) = ทางไปบนน้ำ = a road by water

จะเห็นได้ว่า “ทาง” ในคำว่า “พยุหยาตราทางชลมารค” และ “พยุหยาตราทางสถลมารค” ก็คือ by ในภาษาอังกฤษนั่นเอง หาใช่ “ทาง” ที่แปลมาจาก “มารค” ไม่

…………..

ดูก่อนภราดา!

: วินัยที่ไม่มีธรรมกำกับ

: มีแต่จะทำกองทัพให้เป็นกองโจร