ปสาขา (บาลีวันละคำ 2,573)
ปสาขา
วิวัฒนาการขั้นที่ 5 ของทารกในครรภ์
อ่านว่า ปะ-สา-ขา
ในพระไตรปิฎกมีข้อความที่เป็นพระพุทธพจน์ ดังนี้ –
…………..
ปฐมํ กลลํ โหติ
กลลา โหติ อพฺพุทํ
อพฺพุทา ชายเต เปสิ
เปสิ นิพฺพตฺตตี ฆโน
ฆนา ปสาขา ชายนฺติ
เกสา โลมา นขาปิ จ.
(ปะฐะมัง กะละลัง โหติ
กะละลา โหติ อัพพุทัง
อัพพุทา ชายะเต เปสิ
เปสิ นิพพัตตะตี ฆะโน
ฆะนา ปะสาขา ชายันติ
เกสา โลมา นะขาปิ จะ.)
ร่างกายนี้เกิดเป็นกลละก่อน
จากกลละเป็นอัพพุทะ
จากอัพพุทะเกิดเป็นเปสิ
จากเปสิเกิดเป็นฆนะ
จากฆนะเกิดเป็นปสาขา
(ต่อจากนั้น) จึงมีผม ขน และเล็บ …
ที่มา: อินทกสูตร สังยุตตนิกาย สคาถวรรค พระไตรปิฎกเล่ม 15 ข้อ 803
…………..
“ปสาขา” เป็นรูปคำบาลี อ่านว่า ปะ-สา-ขา ประกอบด้วยคำว่า ป + สาขา
(๑) “ป” บาลีอ่านว่า ปะ ในที่นี้มีความหมายเป็น 2 นัย :-
– นัยหนึ่ง เป็นคำจำพวกนิบาต แปลว่า “ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก”
– อีกนัยหนึ่ง เป็นคำนาม แทนศัพท์ว่า “ปญฺจ” (ปัน-จะ) แปลว่า “ห้า” (จำนวน 5)
(๒) “สาขา” อ่านตรงตัวว่า สา-ขา รากศัพท์มาจาก –
(1) สขฺ (ธาตุ = แผ่ไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะต้นธาตุ “ด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ” (สขฺ > สาข) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: สขฺ + ณ = สขณ > สข > สาข + อา = สาขา
(2) สาขฺ (ธาตุ = แผ่ไป) + อ ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: สาขฺ + อ = สาข + อา = สาขา
“สาขา” แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่แผ่ออกไป” หมายถึง –
(1) กิ่ง (a branch)
(2) ส่วนที่ยื่นออกมาของภูผา (a spur of a hill)
(3) ก้านร่ม (the rib of a parasol)
หมายเหตุ : ความหมายตามข้อ (1) เป็นความหมายสามัญทั่วไป เราเข้าใจคำว่า “สาขา” ตามความหมายนี้ ส่วนในข้อ (2) และ (3) เป็นความหมายเฉพาะในข้อความบางแห่ง
บาลี “สาขา” สันสกฤตเป็น “ศาขา” (บาลี ส เสือ, สันสกฤต ศ ศาลา) สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ศาขา : (คำนาม) กิ่ง; ประภาค, ประวิภาคหรืออุปศาขา; a branch; a subdivision.”
ในภาษาไทย คำนี้เราใช้ตามบาลี พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สาขา : (คำนาม) กิ่งไม้, กิ่งก้าน, เช่น ต้นจามจุรีมีสาขามาก; แขนง, ส่วนย่อย, ส่วนรอง, เช่น วิทยาศาสตร์กายภาพเป็นสาขาหนึ่งของวิชาวิทยาศาสตร์ ธนาคารออมสินสาขาหน้าพระลาน. (ป.; ส. ศาขา).”
การประสมคำ :
(1) ป (คำอุปสรรค) + สาขา = ปสาขา แปลตามศัพท์ว่า “กิ่งที่ยื่นออก” หมายถึง กิ่งน้อยที่แตกออกมาจากกิ่งใหญ่ (กิ่งใหญ่แตกออกมาจากลำต้น)
ในบาลีมีศัพท์ว่า “สาขาปสาขา” (สา-ขา-ปะ-สา-ขา) แปลว่า “กิ่งใหญ่กิ่งน้อย”
“ปสาขา” ในความหมายนี้ยังหมายถึง อวัยวะส่วนที่แยกออกมาจากท่อนเดิม เช่นลำตัวเป็นท่อนเดิม (เทียบเป็น “สาขา”) ขาแยกออกมาจากลำตัว ขาจึงเป็น “ปสาขา” แขนแยกออกมาจากลำตัว แขนก็เป็น “ปสาขา” บางแห่งจำกัดความลงไปว่า “ปสาขา” หมายถึงท่อนล่างของร่างกาย คือตั้งแต่ขาอ่อนลงมา
(2) ปญฺจ + สาขา, ลบ ญฺจ (ปญฺจ > ป)
: ปญฺจ + สาขา = ปญฺจสาขา > ปสาขา แปลตามศัพท์ว่า “กิ่งทั้งห้า”
“ปสาขา” ในความหมายนี้ไม่ได้หมายถึงกิ่งไม้ที่เป็น “กิ่งน้อย” แต่หมายเฉพาะปุ่มทั้ง 5 ที่แยกออกมาจากลำตัว คือส่วนที่แปรสภาพต่อมาจาก “ฆนะ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีศัพท์ว่า “ปฺรศาขิก” บอกไว้ดังนี้ –
“ปฺรศาขิก : (คำนาม) ‘ประศาขิก,’ ก้าน, กิ่งน้อย; a twig, a small branch.”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปสาขา” ว่า a smaller branch (กิ่งเล็กๆ) และขยายความไว้ว่า the body where it branches off from the trunk, i. e. abdomen & thighs; the lower part of the body (ร่างกายตรงที่มีการแตกสาขาออกจากลำตัว, คือ ท้องน้อยและขาอ่อน; ส่วนล่างของร่างกาย)
ขยายความ :
คัมภีร์สารัตถปกาสินี (อรรถกถาสังยุตตนิกาย) ภาค 1 หน้า 407 ซึ่งอธิบายอินทกสูตรที่อ้างไว้ข้างต้น ขยายความสิ่งที่เรียกว่า “ปสาขา” ไว้ว่า –
…………..
ปญฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺส จตฺถาย ปญฺจ ปีฬกา ชายนฺติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ปญฺจิเม ภิกฺขเว สตฺตาเห ปญฺจ ปีฬกา สณฺฐหนฺติ กมฺมโตติ.
ในสัปดาห์ที่ 5 เกิดปุ่มขึ้น 5 ปุ่ม (ซึ่งต่อไปจะ) เป็นมือ 2 เท้า 2 และศีรษะ 1 ตรงตามที่พระพุทธองค์ตรัสไว้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในสัปดาห์ที่ 5 มีปุ่มเกิดแต่กรรมขึ้น 5 ปุ่ม ดังนี้.
…………..
สรุปว่า กำเนิดชีวิตมนุษย์-หลังจากมีองค์ประกอบทั้ง 3 ครบแล้ว [คือ 1 มารดาบิดาสันนิปติตากัน 2 มารดามีระดู 3 มีคันธัพพะ (คือปฏิสนธิวิญญาณ) เข้ามาปรากฏเฉพาะหน้า] กระบวนการจะเป็นดังนี้ —
(1) เริ่มต้นเป็น “กลละ” = จุดใส (7 วัน)
(2) แล้วแปรสภาพเป็น “อัพพุทะ” = น้ำ (7 วัน = 14 วัน)
(3) แล้วแปรสภาพเป็น “เปสิ” = เนื้อ (7 วัน = 21 วัน)
(4) แล้วแปรสภาพเป็น “ฆนะ” = ก้อน (7 วัน = 28)
(5) แล้วเกิด “ปสาขา” = ห้ากิ่ง (ตั้งแต่วันที่ 29 เป็นต้นไป)
รวมแล้วกระบวนการในช่วงนี้ใช้เวลาประมาณ 1 เดือน ตรงกับที่เราพูดกันตามภาษาชาวบ้านว่า “ท้องได้เดือนหนึ่ง”
…………..
ดูคำที่เกี่ยวข้อง :
“กำเนิดมนุษย์” บาลีวันละคำ (2,561) 17-6-62
“คนธรรพ์ – คันธัพพะ” บาลีวันละคำ (2,564) 20-6-62
“อุตุนี มีระดู” บาลีวันละคำ (2,565) 21-6-62
“สันนิปติตา” บาลีวันละคำ (2,566) 22-6-62
“กลละ” บาลีวันละคำ (2,569) 25-6-62
…………..
ดูก่อนภราดา!
ออกจากกอต้นกล้าแค่ห้ากิ่ง
เที่ยวเสาะสิ่งหมื่นแสนหาแก่นสาร
หอบหิ้วกากว่าของกูอยู่ตลอดกาล
แต่บุญทานไม่เคยทำ กรรมของกู!
#บาลีวันละคำ (2,573)
29-6-62