คิลานุปัฏฐาก (บาลีวันละคำ 2,579)

คิลานุปัฏฐาก

อ่านว่า คิ-ลา-นุ-ปัด-ถาก

ประกอบด้วยคำว่า คิลาน + อุปัฏฐาก

(๑) “คิลาน”

อ่านว่า คิ-ลา-นะ รากศัพท์มาจาก –

(1) คิลา (ธาตุ = หมดความสนุก) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: คิลา + ยุ > อน = คิลาน แปลตามศัพท์ว่า “ผู้หมดความสนุก”

(2) คิลฺ (ธาตุ = ลำบาก) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ทีฆะ อะ ที่ (คิ)-ลฺ เป็น อา (คิลฺ > คิลา)

: คิลฺ + ยุ > อน = คิลน > คิลาน แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ลำบาก”

“คิลาน” ใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง ป่วย, เจ็บไข้ (sick, ill)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“คิลาน-, คิลานะ : (คำนาม) คนเจ็บ. (ป.).”

(๒) “อุปัฏฐาก”

เขียนแบบบาลีเป็น “อุปฏฺฐาก” อ่านว่า อุ-ปัด-ถา-กะ รากศัพท์มาจาก อุป (คำอุปสรรค = เข้าไป, ใกล้, มั่น) + ฐา (ธาตุ = ยืน, ตั้งอยู่) + ณฺวุ ปัจจัย, แปลง ณฺวุ เป็น อก (อะ-กะ), ซ้อน ฏฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (อุป + ฏฺ + ฐา)

: อุป + ฏฺ + ฐา = อุปฏฺฐา + ณฺวุ > อก = อุปฏฺฐาก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เข้าไปยืน (รับใช้)” “ผู้ยืนใกล้” หมายถึง ผู้อุปัฏฐาก, ผู้รับใช้, ผู้ปรนนิบัติ (“famulus”, a servitor, personal attendant, servant)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุปัฏฐาก : (คำนาม) ผู้อุปถัมภ์บํารุงพระภิกษุสามเณร, ถ้าเป็นหญิงใช้ อุปัฏฐายิกา. (ป.).”

“อุปัฏฐายิกา” บาลีเขียน “อุปฏฺฐายิกา” อ่านว่า อุ-ปัด-ถา-ยิ-กา คือ อุปฏฺฐา + ย อาคม + อิ อาคม + ณฺวุ > อก + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: อุปฏฺฐา + ย + อิ = อุปฏฺฐายิ + ณฺวุ > อก = อุปฏฺฐายิก + อา = อุปฏฺฐายิกา แปลเหมือนกัน เปลี่ยนแต่เป็นเพศหญิง

คิลาน + อุปฏฺฐาก = คิลานุปฏฺฐาก > คิลานุปัฏฐาก แปลว่า “ผู้พยาบาลคนป่วย” หมายถึง ผู้รับใช้เวลาเจ็บไข้, ผู้พยาบาล (an attendant in sickness, nurse)

อภิปราย :

“คิลานุปัฏฐาก” ในทางพระธรรมวินัยท่านหมายถึง ภิกษุสามเณรที่ทำหน้าที่ดูแลช่วยเหลือเพื่อนภิกษุสามเณรด้วยกันในเวลาอาพาธ

มีพุทธพจน์ตรัสไว้ว่า –

นตฺถิ  โว  ภิกฺขเว  มาตา  นตฺถิ  ปิตา เย  โว  อุปฏฺฐเหยฺยุํ  ตุเมฺห  เจ  ภิกฺขเว  อญฺญมญฺญํ  น  อุปฏฺฐหิสฺสถ  อถ  โกจรหิ  อุปฏฺฐหิสฺสติ  โย  ภิกฺขเว  มํ  อุปฏฺฐเหยฺย  โส  คิลานํ  อุปฏฺฐเหยฺย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอไม่มีมารดาไม่มีบิดา ผู้ใดเล่าจะพึงพยาบาลพวกเธอ ถ้าพวกเธอจักไม่พยาบาลกันเองใครเล่าจักพยาบาล ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผู้ใดจะพึงอุปัฏฐากเรา ผู้นั้นพึงพยาบาลภิกษุอาพาธเถิด

ที่มา: จีวรขันธกะ วินัยปิฎก มหาวรรค ภาค 2 พระไตรปิฎกเล่ม 5 ข้อ 166

…………..

เฉพาะคำที่ว่า “โย  ภิกฺขเว  มํ  อุปฏฺฐเหยฺย  โส  คิลานํ  อุปฏฺฐเหยฺย.” – ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผู้ใดจะพึงอุปัฏฐากเรา ผู้นั้นพึงพยาบาลภิกษุอาพาธเถิด – เป็นข้อความที่นิยมยกไปอ้างอิงเมื่อจะมีการเชิญชวนให้บริจาคทรัพย์หรือสนับสนุนกิจการของโรงพยาบาลสงฆ์ หรือโรงพยาบาลทั่วไปในส่วนที่เกี่ยวกับการรักษาพยาบาลภิกษุสามเณรอาพาธ

ในเรื่องเดียวกันนี้ยังมีพุทธพจน์ตรัสถึงคุณสมบัติของ “คิลานุปัฏฐาก” ว่ามี 5 ประการ ดังนี้ –

(1) ปฏิพโล  โหติ  เภสชฺชํ  สํวิธาตุํ = เป็นผู้สามารถประกอบยา

(2) สปฺปายาสปฺปายํ  ชานาติ  อสปฺปายํ  อปนาเมติ  สปฺปายํ  อุปนาเมติ = รู้จักของแสลงและไม่แสลง คือกันของแสลงออก นำของไม่แสลงเข้าไปให้  

(3) เมตฺตจิตฺโต  คิลานํ  อุปฏฺเฐติ  โน  อามิสนฺตโร = มีจิตเมตตาพยาบาลไข้ ไม่เห็นแก่อามิส

(4) อเชคุจฺฉี  โหติ  อุจฺจารํ  วา  ปสฺสาวํ  วา  เขฬํ  วา  วนฺตํ วา นีหาตุํ  = เป็นผู้ไม่เกลียดที่จะนำอุจจาระ ปัสสาวะ เขฬะ หรือของที่อาเจียนออกไปเสีย

(5) ปฏิพโล  โหติ  คิลานํ  กาเลน  กาลํ  ธมฺมิยา  กถาย  สนฺทสฺเสตุํ  สมาทเปตุํ  สมุตฺเตเชตุํ  สมฺปหํเสตุํ = เป็นผู้สามารถที่จะชี้แจงให้คนไข้เห็นแจ้ง สมาทาน อาจหาญ ร่าเริง ด้วยธรรมีกถาในกาลทุกเมื่อ

ที่มา: จีวรขันธกะ วินัยปิฎก มหาวรรค ภาค 2 พระไตรปิฎกเล่ม 5 ข้อ 166

…………..

มีคำที่น่าสนใจคำหนึ่ง คือ “คิลานุปัฏฐากภัต” หมายถึง อาหารสำหรับผู้อุปัฏฐากหรือพยาบาล (food for the attendant or nurse) ในกรณีที่ภิกษุสามเณรอาพาธและมีภิกษุสามเณรทำหน้าที่ดูแลช่วยเหลือเป็น “คิลานุปัฏฐาก” ญาติโยมมีจิตศรัทธาถวายภัตตาหารให้ภิกษุสามเณรที่เป็น “คิลานุปัฏฐาก” เรียกว่า “คิลานุปัฏฐากภัต” กรณีเช่นนี้ ภิกษุสามเณรที่เป็น “คิลานุปัฏฐาก” ได้สิทธิ์ไม่ต้องออกบิณฑบาตตามปกติ (ภิกษุสามเณรต้องออกบิณฑบาตทุกวันตามวิถีชีวิตสงฆ์) แต่รับ “คิลานุปัฏฐากภัต” มาฉันแทน

“คิลานุปัฏฐากภัต” นี้ทำให้เห็นร่องรอยของการจ่ายค่าตอบแทนหรือค่าจ้างในการเฝ้าไข้ คือหมอหรือพยาบาลที่มีอาชีพรับจ้างเฝ้าไข้ย่อมได้เงินเป็นค่าจ้าง นี่คงเป็นธรรมเนียมที่ชาวบ้านรู้กันอยู่ เมื่อมาเห็นบรรพชิตในพระพุทธศาสนาดูแลกันและกันในยามเจ็บป่วย ก็มีจิตเลื่อมใส ประสงค์จะบูชาคุณ จึงถวายอาหารบิณฑบาตตามควรแก่ฐานะ นี่คือที่มาของ “คิลานุปัฏฐากภัต”

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เงินค่าเฝ้าไข้เลี้ยงชีวิตได้แค่ชาตินี้

: น้ำใจไมตรีตามเลี้ยงไปทุกภพทุกชาติ

#บาลีวันละคำ (2,579)

5-7-62

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย