ผัสสะ (บาลีวันละคำ 2,656)

ผัสสะ

ด่านปะทะของสุขทุกข์

อ่านว่า ผัด-สะ

“ผัสสะ” เขียนแบบบาลีเป็น “ผสฺส” อ่านว่า ผัด-สะ รากศัพท์มาจาก ผุสฺ (ธาตุ = กระทบ, แตะต้อง) + อ ปัจจัย, แปลง ผุสฺ เป็น ผสฺส

: ผุสฺ + อ = ผุสฺ > ผสฺส (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ถูกกระทบ” หมายถึง สัมผัส, การถูกต้อง (contact, touch)

บาลี “ผสฺส” สันสกฤตเป็น “สฺปรฺศ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“สฺปรฺศ : (คำนาม) ปรามรรศหรือสัมผัส; มโนธรรม; ทาน; พยาธิ, โรค; ผู้ทำทุกขเวทนาให้; ข้าศึกหรือศัตรู; อากาศ, ลม; อวินีตสตรี; โรคากรานโตษม์หรือพิษไข้; contact or touch; feeling; donation; sickness, disease; the agent of pain or distress; an enemy; air, wind; an unchaste woman; morbid heat.”

“ผสฺส” ในภาษาไทยใช้เป็น “ผัสสะ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ดังนี้ –

“ผัสส-, ผัสสะ : (คำนาม) การกระทบ, การถูกต้อง, เช่น ผัสสะทางกาย ผัสสะทางใจ, การที่ตา หู จมูก ลิ้น และกาย กระทบกับรูป เสียง กลิ่น รส และสิ่งที่รับรู้ได้ทางกาย เช่น ความสุขทางผัสสะ. (ป.).”

ความหมายของ “ผัสสะ” ในทางธรรม พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“ผัสสะ : การถูกต้อง, การกระทบ; ผัสสะ ๖; ดู สัมผัส.”

ตามไปดูที่คำว่า “สัมผัส” บอกไว้ดังนี้ –

“สัมผัส : ความกระทบ, การถูกต้องที่ให้เกิดความรู้สึก, ความประจวบกันแห่งอายตนะภายใน อายตนะภายนอก และวิญญาณ มี 6 เริ่มแต่ จักขุสัมผัส สัมผัสทางตา เป็นต้น จนถึง มโนสัมผัส สัมผัสทางใจ (เรียงตามอายตนะภายใน 6); ผัสสะ ก็เรียก.”

โปรดสังเกตว่า ความหมายทางธรรม “ผัสสะ” (สัมผัส) หรือช่องทางที่รับกระทบมี 6 ทาง คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ (เรียกเป็นคำศัพท์ว่า จักขุสัมผัส จนถึง มโนสัมผัส)

แต่ในภาษาไทย พจนานุกรมฯ บอกช่องทางที่รับกระทบไว้เพียง 5 ทาง คือ ตา หู จมูก ลิ้น และกาย ไม่รวม “ใจ”

…………..

ในหลักคำสอนเรื่องปฏิจจสมุปบาท (ธรรมที่อาศัยกันเกิดขึ้นพร้อม) หรืออิทัปปัจจยตา (ภาวะที่มีอันนี้ๆ เป็นปัจจัย) หรือปัจจยาการ (อาการที่สิ่งทั้งหลายเป็นปัจจัยแก่กัน) “ผัสสะ” เป็น “องค์” (factors) 1 ใน 12 ขอนำมาแสดงเป็นอลังการแห่งความรู้ดังนี้ –

(1) อวิชชา = ความไม่รู้ (ignorance)

(2) สังขาร = สภาพที่ปรุงแต่ง (kamma-formations)

(3) วิญญาณ = ความรู้แจ้งอารมณ์ (consciousness)

(4) นามรูป = นามและรูป (mind and matter)

(5) สฬายตนะ = อายตนะ 6 (six sense-bases)

*(6) ผัสสะ = ความกระทบ, ความประจวบ (contact)

(7) เวทนา = ความเสวยอารมณ์ (feeling)

(8) ตัณหา = ความทะยานอยาก (craving)

(9) อุปาทาน = ความยึดมั่น (clinging; attachment)

(10) ภพ = ภาวะชีวิต (becoming)

(11) ชาติ = ความเกิด (birth)

(12) ชรามรณะ = ความแก่และความตาย (decay and death)

คำและความได้จาก: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต

…………..

นักอธิบายธรรมะให้ความสำคัญแก่ “ผัสสะ” มาก โดยให้เหตุผลว่า เพราะมี “ผัสสะ” = การรับกระทบ จึงทำให้เกิดสุขทุกข์ตามมา สุขทุกข์ที่มนุษย์ได้รับอยู่ในชีวิตประจำวันจึงมีจุดกำเนิดมาจาก “ผัสสะ” นี่เอง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ร้อยอารมณ์มากระทบหลบไม่ได้

: จงร้อยใจด้วยสติมิให้เคลื่อน

: ไม่ต้องหลบแต่ต้องรู้ผู้มาเยือน

: กระทบได้แต่ไม่กระเทือนเพราะรู้ทัน

#บาลีวันละคำ (2,656)

20-9-62

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย