ถอดยศลดตำแหน่ง (บาลีวันละคำ 2,688)

ถอดยศลดตำแหน่ง

พูดเป็นบาลีว่าอย่างไร

นักเรียนบาลีย่อมคุ้นกับคำไทยที่ว่า “ถอดยศลดตำแหน่ง” มาตั้งแต่เริ่มเรียนไวยากรณ์ ทั้งนี้เพราะตำราไวยากรณ์ส่วนที่เรียกกันว่า “สมาสท้อง” (คือสมาสที่มีศัพท์ซ้อนกันหลายชั้น เป็นรายวิชาที่นักเรียนบาลีย่อมรู้สึกหวาดหวั่นกันมาทุกรุ่น!) ท่านจะยกคำนี้มาเป็นตัวอย่าง พอเรียนถึงสมาสท้องเป็นต้องได้พบคำว่า “ถอดยศลดตำแหน่ง”

แต่ถ้าถามว่า ยังจำศัพท์บาลีได้หรือไม่ หลายท่านอาจตอบไม่ได้ เหตุผลสำคัญก็คือ – ถวายคืนครูบาอาจารย์ไปหมดแล้ว!

บาลีวันละคำวันนี้ขออนุญาตทำหน้าที่ฟี้นความจำ ย้ำความหลัง

(ก) “ถอดยศ” บาลีใช้คำว่า “ยสวิโลป” (ยะ-สะ-วิ-โล-ปะ) ประกอบด้วยคำว่า ยส + วิโลป

(๑) “ยส” เราใช้ทับศัพท์ว่า “ยศ แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “สิ่งเป็นเครื่องบูชา”

(2) “สิ่งที่เป็นไปทุกแห่ง” (ยศมีทั่วไปหมดทุกสังคม)

(3) “สิ่งเป็นเหตุให้เขายกย่องหรือแวดล้อม” ขยายความว่า จะมีผู้ยกย่องหรือแวดล้อมด้วยเหตุอันใด ก็พยายามทำเหตุอันนั้น

(๒) “วิโลป” แปลตามศัพท์ว่า (1) “การตัดออก” (2) “การทำให้ไม่เห็น” คำนี้ใช้เป็น “โลป” ก็ได้

“โลป” ก็คือที่เราเอามาใช้ในภาษาไทยว่า “ลบ” นั่นเอง

ยส + วิโลป = ยสวิโลป แปลว่า “การตัดออกซึ่งยศ” เราเอามาพูดเป็นคำไทยสั้นๆ ว่า “ถอดยศ”

(ข) “ลดตำแหน่ง” บาลีใช้คำว่า “ฐานจฺฉินฺทน” (ถา-นัด-ฉิน-ทะ-นะ) ประกอบด้วยคำว่า ฐาน + อจฺฉินทน

(๑) “ฐาน” (ถา-นะ) แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่ตั้งแห่งผล” ในบาลีใช้ในความหมายต่างๆ ดังนี้ –

(1) สถานที่, เขตแคว้น, ตำบล, แหล่ง, ที่อาศัย, ส่วน [ของสิ่งใดๆ] (place, region, locality, abode, part)

(2) ภาวะ, สถานะ, สภาวะ (state, condition)

(3) ที่ตั้ง (location)

(4) อิริยาบถยืน (standing position)

(5) คุณลักษณะ, คุณภาพ, ตำแหน่ง (attribute, quality, degree)

(6) สิ่ง, ข้อ, จุด; ฐานะ, หนทาง, ประการ, เหตุผล [สำหรับการถือเช่นนั้น] (thing; item, point; grounds, ways, respects, [assumption] reason)

(7) ความคาดคิด, ข้อสมมุติ, หลักการ (supposition, principle)

(8) ทันทีทันใด (at once, immediately) (เช่นในคำว่า “ฐานโส” ซึ่งมักแปลกันว่า “โดยฐานะ” แต่ความหมายจริงๆ ในที่นี้ต้องแปลว่า “โดยพลัน” : “ฐานโส  อุปกปฺปติ” = ย่อมสำเร็จโดยพลัน)

ในที่นี้ “ฐาน” ใช้ในความหมายว่า ตำแหน่ง (position, degree, condition)

(๒) “อจฺฉินฺทน” (อัด-ฉิน-ทะ-นะ) เป็นคำที่เราไม่คุ้น เพราะไม่ได้เอามาใช้ในภาษาไทย คำนี้แปลว่า ตัดออก, นำออกไป, แย่งชิง (remove, take away, stealth)

ฐาน + อจฺฉินทน = ฐานจฺฉินทน แปลว่า “การตัดออกซึ่งตำแหน่ง” ซึ่งอาจเป็นการตัดให้เหลือน้อยลงหรือตัดออกจนหมดก็ได้ เราเอามาพูดเป็นคำไทยให้คล้องจองกับคำแรกว่า “ลดตำแหน่ง”

สรุป :

คำว่า “ถอดยศ” พูดเป็นบาลีว่า “ยสวิโลป”

คำว่า “ลดตำแหน่ง” พูดเป็นบาลีว่า “ฐานจฺฉินทน”

“ถอดยศลดตำแหน่ง” พูดควบกันเป็นบาลีว่า “ยสวิโลปฐานจฺฉินทน”

คำแนะนำ : นักเรียนบาลีที่กำลังเรียนไวยากรณ์ถึงสมาสท้อง โปรดตรวจสอบและสังเกตว่า ที่บาลีวันละคำยกศัพท์มาแสดงในที่นี้กับที่ตำราไวยากรณ์ยกเป็นตัวอย่าง ตรงกันหรือต่างกันอย่างไรบ้างหรือไม่

การฝึกสังเกต เป็นเหตุให้เกิดปัญญา

…………..

ดูก่อนภราดา!

: สิ่งที่เราเป็นจะไม่มีใครจำ

: แต่สิ่งที่เราทำจะไม่มีใครลืม

#บาลีวันละคำ (2,688)

22-10-62

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย