จ ภ ก ส (บาลีวันละคำ 2,828)
จ ภ ก ส
คาถากาสลัก
เขียนเป็นคำอ่านว่า จะ ภะ กะ สะ ตัดมาจากข้อความเต็มๆ ดังนี้ –
จช ทุชฺชนสํสคฺคํ
ภช สาธุสมาคมํ
กร ปุญฺญมโหรตฺตํ
สร นิจฺจมนิจฺจตํ.
คำอ่าน :
จะชะ ทุชชะนะสังสัคคัง
ภะชะ สาธุสะมาคะมัง
กะระ ปุญญะมะโหรัตตัง
สะระ นิจจะมะนิจจะตัง.
จะ ภะ กะ สะ ตัดออกมาจากพยางค์แรกของแต่ละบาท
จะ > จะชะ ทุชชะนะสังสัคคัง
ภะ > ภะชะ สาธุสะมาคะมัง
กะ > กะระ ปุญญะมะโหรัตตัง
สะ > สะระ นิจจะมะนิจจะตัง.
อธิบาย :
คาถานี้แต่งเป็นปัฐยาวัตฉันท์ กำหนดคำบาทละ ๘ พยางค์ (ลองนับดู)
แต่ที่พิเศษคือแต่งเป็นกลบท
คำว่า “กลบท” หมายถึงคําประพันธ์ที่บัญญัติให้ใช้คําหรือสัมผัสเป็นชั้นเชิงยิ่งกว่าธรรมดา
อย่างในคาถานี้ ใช้คำกริยาเป็นคำลหุ (คำเสียงเบา คือเสียงสั้น) 2 พยางค์ขึ้นต้นบาทเหมือนกันทั้ง 4 บาท
จช = ท่านจงละทิ้ง
ภช = ท่านจงคบหา
กร = ท่านจงกระทำ
สร = ท่านจงระลึก
แยกศัพท์ :
จช = ท่านจงละทิ้ง (เป็นคำกริยามัธยมบุรุษ = ผู้ที่เราพูดด้วย)
ทุชฺชน = คนชั่ว
+ สํสคฺคํ = การเกี่ยวข้อง, การคบหา
(เครื่องหมาย + หมายถึงเป็นคำที่สมาสกับคำหน้า)
ภช = ท่านจงคบหา
สาธุ = คนดี
+ สมาคมํ = การคบหาสมาคม
กร = ท่านจงกระทำ
ปุญฺญํ = ซึ่งบุญ
อโหรตฺตํ = ตลอดวันตลอดคืน
สร = ท่านจงระลึก
นิจฺจํ = เป็นนิตย์
อนิจฺจตํ = ความไม่เที่ยง, ความไม่แน่นอน
คำแปล :
จช ทุชฺชนสํสคฺคํ = จงสละละทิ้งการคบหาคนชั่ว
ภช สาธุสมาคมํ = จงคบหาสมาคมกับคนดี
กร ปุญฺญมโหรตฺตํ = จงทำบุญทุกวันคืน
สร นิจฺจมนิจฺจตํ. = จงระลึกถึงความไม่แน่นอนไว้เป็นนิตย์
หมายเหตุ : คำว่า “สาธุสมาคมํ” ในบาทที่ 2 บางสำนวนเป็น “ปณฺฑิตเสวนํ” (ปัน-ดิ-ตะ-เส-วะ-นัง) แปลว่า “การคบหาบัณฑิต”
อภิปราย :
คาถานี้ท่านเรียกกันว่า “คาถากาสลัก” บางทีก็เรียก “คาถากาสัก”
ทำไมจึงเรียกคาถานี้ว่า “กาสลัก” (คาถากาสลัก)
เคยได้ยินคำอธิบายในที่แห่งหนึ่ง (จำที่มาไม่ได้) ว่า เพราะคาถานี้แต่งเป็นกลบท แต่ละบาทขึ้นต้นด้วยคำลหุซ้ำกัน 2 พยางค์ เสียงสั้นๆ ซ้ำกัน 2 ครั้งมีลีลาเหมือนกาใช้ปากจิกอย่างว่องไวลงไปบนสิ่งใดสิ่งหนึ่งเช่นอาหารที่มันจะกินเป็นต้น
กิริยาที่ปากของกาจิกลงไปเป็นอย่างเดียวกับที่เราใช้ปากกาเขียนหนังสือ คือ “สัก” ลงไป นั่นคือ “กาสัก” แล้วแผลงเป็น “กาสลัก”
สรุปความหมายตามคำอธิบายนี้ว่า “กาสลัก” หมายถึง คาถาที่ใช้คำขึ้นต้นแต่ละวรรคเป็นเสียงสั้นๆ ซ้ำกันเหมือนกาใช้ปากจิกลงไปอย่างว่องไว
อีกนัยหนึ่งเป็นคำอธิบายในชั้นหลังของคนรุ่นใหม่ บอกว่า –
“กา” ก็คือปากกาที่ใช้เขียนหนังสือ
“สลัก” หรือ “สัก” คือเขียนลงไป
“กาสลัก” ก็หมายความว่า ใช้ปากกาเขียนคาถานี้ไว้ที่ใดที่หนึ่ง
มีหนังสือเก่าเล่มหนึ่งชื่อ “คาถากาสลัก” เรียบเรียงโดยพระพิมลธรรม (ชอบ อนุจารีเถระ) เมื่อยังเป็นพระมหาชอบ อนุจารี พิมพ์เผยแพร่ตั้งแต่ปี 2484 (ดูภาพประกอบ)
เชื่อว่าในหนังสือเล่มนี้ท่านผู้เรียบเรียงจะต้องกล่าวถึงความหมายของคำว่า “กาสลัก” ไว้ด้วยอย่างแน่นอน
ผู้เขียนบาลีวันละคำยังไม่เคยอ่านหนังสือเล่มนี้เลย ญาติมิตรท่านใดเคยอ่านหรือมีหนังสือเล่มนี้อยู่ในมือ ถ้าจะกรุณาเผยแพร่ข้อความที่น่ารู้ต่างๆ ก็จะเป็นมหากุศลอย่างยิ่ง
หรือท่านผู้ใดเคยได้ยินคำอธิบายความหมายคำว่า “กาสลัก” เป็นอย่างอื่นจากที่กล่าวมา ถ้าจะกรุณานำมาบอกเล่าไว้ด้วย ก็จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง
อนึ่ง คำว่า “จะ ภะ กะ สะ” นี้ บางแห่ง (หลายแห่ง) เขียนเป็น “จะ พะ กะ สะ” คือ ใช้ พะ พ พาน โปรดทราบว่าคลาดเคลื่อน
คำที่ถูกคือ ภะ ภ สำเภา
…………..
ดูก่อนภราดา!
: จงละทิ้งคนพาลอย่าผ่านพบ
: จงเลือกคบคนดีทวีผล
: จงทำบุญทุกวันคืนชื่นกมล
: จงเตือนตนหมั่นคิดอนิจจัง
#บาลีวันละคำ (2,828)
10-3-63