คลองจักษุ (บาลีวันละคำ 2,884)
คลองจักษุ
แปลงมาจากบาลี
อ่านว่า คฺลอง-จัก-สุ
ประกอบด้วยคำว่า คลอง + จักษุ
(๑) “คลอง”
เป็นคำไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –
“คลอง : (คำนาม) ทางนํ้าหรือลํานํ้าที่เกิดขึ้นเองหรือขุดเชื่อมกับแม่นํ้าหรือทะเล; ทาง, แนว, เช่น คลองธรรม.”
(๒) “จักษุ”
เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “จกฺขุ” (จัก-ขุ) รากศัพท์มาจาก จกฺขฺ (ธาตุ = ดู, เห็น) + อุ ปัจจัย
: จกฺขฺ + อุ = จกฺขุ แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะที่ดู คือยินดีรูป” (2) “อวัยวะที่มองเห็นได้” หมายถึง ดวงตา, นัยน์ตา, ประสาทตา (the eye)
ในภาษาไทยมีใช้ทั้ง “จักขุ” และ “จักษุ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –
(1) จักขุ, จักขุ– : (คำนาม) ตา. (ป.; ส. จกฺษุ).
(2) จักษุ : (คำนาม) ดวงตา. (ส.; ป. จกฺขุ).
พจนานุกรมฯ บอกว่า บาลี “จกฺขุ” สันสกฤตเป็น “จกฺษุ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่มีคำว่า “จกฺษุ” มีแต่ “จกฺษุสฺ” บอกไว้ว่า
“จกฺษุสฺ : (คำนาม) ‘จักษุส,’ จักษุ, ตา; the eye.”
“คลอง” คำไทย + “จักษุ” รูปคำสันสกฤต เป็น “คลองจักษุ” เป็นคำประสม แปลจากหน้าไปหลัง ในที่นี้ “คลอง” หมายถึง “ทาง” คือแปลว่า “ทางแห่งดวงตา”
“คลองจักษุ” เป็นคำที่แปลงมาจากคำบาลีว่า “จกฺขุปถ” (จัก-ขุ-ปะ-ถะ)
คำว่า “จกฺขุ” แสดงรากศัพท์และความหมายมาแล้วข้างต้น
“ปถ” (ปะ-ถะ) รากศัพท์มาจาก ปถฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ ปัจจัย
: ปถฺ + อ = ปถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นเครื่องเดินไป” (2) “ที่เป็นที่ไป” (3) “ที่อันผู้มีกิจน้อยใหญ่เกิดขึ้นดำเนินไป” หมายถึง หนทาง, ถนน, ทาง (path, road, way)
จะเห็นได้ว่า “ปถ” มีความหมายตรงกับ “คลอง” ในภาษาไทย
จกฺขุ + ปถ = จกฺขุปถ (จัก-ขุ-ปะ-ถะ) แปลตามศัพท์ว่า “ทางแห่งดวงตา” หมายถึง ระยะของการมองเห็น; ทัศนวิสัย (the range of vision; sight)
คำว่า “จกฺขุปถ” นี่เองที่คำไทยเก่าแปลงเอามาใช้ว่า “คลองจักษุ” ซึ่งหมายถึง ระยะที่สายตามองเห็น มักใช้เป็นภาษาเขียน ไม่ใช่ภาษาพูด
“คลองจักษุ” มีความหมายว่า สิ่งนั้นมาอยู่ในรัศมีที่สามารถมองเห็นได้ถนัด เรียกว่า “มาอยู่ในคลองจักษุ” แล้วค่อยๆ เคลื่อนห่างออกไป และไกลไปทุกทีจนกระทั่งมองไม่เห็น หรือจนกระทั่งสิ่งนั้นถูกสิ่งใดสิ่งหนึ่งบดบังทำให้มองไม่เห็นอีกต่อไป เรียกว่า “ลับคลองจักษุ”
ระยะที่มองเห็นดังว่ามานี้แหละคือความหมายของคำว่า “คลองจักษุ”
ถ้าพูดเป็นคำแปล ก็ตรงกับวลีในภาษาไทยที่ว่า “… จนลับตา” หรือ “… จนลับสายตา” เช่น –
“มองตามเครื่องบินไปจนลับตา”
“เขามองเธอเดินจากไปจนลับสายตา”
หมายถึง มองจนมองไม่เห็นอีกแล้วจึงเลิกมอง
“คลองจักษุ” เป็นคำเก่า แต่น่าแปลกใจที่คำนี้ไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
“จกฺขุปถ” ถ้าจะใช้ทับศัพท์ในภาษาไทย อาจใช้เป็น “จักขุบถ” (จัก-ขุ-บด) หรือ “จักษุบถ” (จัก-สุ-บด)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มีลูกคำ คือคำที่ขึ้นต้นด้วย “จักขุ-” หลายคำ คือ จักขุทวาร จักขุนทรีย์ จักขุประสาท จักขุวิญญาณ จักขุสัมผัส
แต่ไม่มี “จักขุบถ”
และพจนานุกรมฯ มีคำว่า “จักษุ” แต่ไม่มีลูกคำ
เป็นอันว่า ทั้ง “จักขุบถ” “จักษุบถ” และ “คลองจักษุ” ไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ความงามที่เห็นด้วยดวงตา
อาจคร่ำคร่าชราไป
: แต่ความงามที่เห็นด้วยดวงใจ
เป็นอมตะนิรันดร์กาล
#บาลีวันละคำ (2,884)
5-5-63