นิสีทนสันถัต (บาลีวันละคำ 3,249)
นิสีทนสันถัต
ภาษาวัดที่ควรจะช่วยกันชุบชีวิต
อ่านว่า นิ-สี-ทะ-นะ-สัน-ถัด
ประกอบด้วยคำว่า นิสีทน + สันถัต
(๑) “นิสีทน”
บาลีอ่านว่า นิ-สี-ทะ-นะ รากศัพท์มาจาก นิ (คำอุปสรรค = เข้า, ลง) + สทฺ (ธาตุ = นั่ง, บางนัยว่า สทฺ = จม) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง อะ ที่ ส-(ทฺ) เป็น อี (สทฺ > สีท, บางนัยว่า แปลง สทฺ เป็น สีทฺ)
: นิ + สทฺ = นิสทฺ + ยุ > อน = นิสทน > นิสีทน แปลตามศัพท์ว่า “การนั่ง” “ที่เป็นที่นั่ง” หมายถึง การนั่งลง, โอกาสที่จะนั่ง, เสื่อสำหรับนั่ง (sitting down, occasion or opportunity to sit, a mat to sit on)
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“นิสีทน-, นิสีทนะ : (คำแบบ) (คำนาม) การนั่ง; ผ้ารองนั่งของภิกษุ.” (ป.).
(๒) “สันถัต”
เขียนแบบบาลีเป็น “สนฺถต” อ่านว่า สัน-ถะ-ตะ รากศัพท์มาจาก สํ (คำอุปสรรค = พร้อมกัน, ร่วมกัน) + ถรฺ (ธาตุ = ปูลาด, แผ่ไป) + ต ปัจจัย, แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น นฺ (สํ > สนฺ), ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (ถรฺ > ถ)
: สํ + ถรฺ = สํถรฺ + ต = สํถรต > สนฺถรต > สนฺถต แปลตามศัพท์ว่า “ปูลาดแล้ว” “แผ่ไปแล้ว”
“สนฺถต” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้
(1) เป็นคำกริยา: แผ่, ลาด, ปูลาด, ปกคลุม (spread, strewn with, covered)
(2) เป็นคำนาม (นปุงสกลิงค์): พรมหรือเสื่อ (a rug or mat)
บาลี “สนฺถต” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สันถัต” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สันถัต : (คำนาม) ผ้าที่พระภิกษุรองนั่ง. (ป. สนฺถต ว่า ปูแล้ว, ลาดแล้ว).”
นิสีทน + สนฺถต = นิสีทนสนฺถต (นิ-สี-ทะ-นะ-สัน-ถะ-ตะ) > นืสีทนสันถัต (นิ-สี-ทะ-นะ-สัน-ถัด) แปลว่า “เครื่องปูลาดเป็นที่นั่ง”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “นิสีทนสันถัต” ไว้ด้วย บอกไว้ว่า –
“นิสีทนสันถัต : (คำนาม) ผ้าปูสำหรับนั่ง (มักใช้แก่พระสงฆ์).”
ขยายความ :
ในหนังสือเรื่อง “กามนิต” ของเสฐียรโกเศศ และ นาคะประทีป บทที่สอง – พบ มีข้อความตอนหนึ่งว่าดั่งนี้
…………..
ครั้นแล้ว เสด็จเข้าไปในห้องโถง ทอดพระเนตรเห็นชายหนุ่มคนหนึ่ง มีลักษณะเป็นผู้ดีมีตระกูล นั่งอยู่บนเสื่อข้างมุมห้อง
พระตถาคตตรัสปราศรัยด้วยว่า “ดูก่อนอาคันตุกะ ถ้าท่านไม่รังเกียจ ตถาคตจะขออาศัยแรมราตรีในห้องโถงนี้”
ชายผู้นั้นตอบว่า “ข้าแต่ท่านผู้เจริญ เชิญท่านตามความพอใจเถิด เพราะห้องโถงของกุมภการกว้างขวางพอ”
พระตถาคตเจ้าทรงลาดพระนิสีทนสันถัตลงใกล้ฝา ลดองค์ประทับด้วยสมาธิบัลลังก์ มีพระกายตั้งตรง ดำรงพระสติสัมปชัญญะสงบนิ่งตลอดยามต้นแห่งราตรีนั้น ส่วนชายหนุ่มก็นั่งนิ่งอยู่ตลอดยามต้นเหมือนกัน
…………..
ในคำแถลงเรื่องในหนังสือนั้น พระยาอนุมานราชธน (เสฐียรโกเศศ) เขียนไว้ตอนหนึ่งว่า –
…………..
… ข้าพเจ้าจำได้ว่า แปลคำว่า Mat ในภาษาอังกฤษว่า “อาสนะ” เพราะเป็นเรื่องพระพุทธเจ้าทรงลาดอาสนะลง พระสารประเสริฐเห็นแล้วก็หัวเราะบอกว่า ที่รองนั่งของพระพุทธเจ้าเขาไม่เรียก “อาสนะ” เขามีคำใช้เฉพาะเรียกว่า “นิสีทนสันถัต” ต่างหาก แล้วกล่าวต่อไปว่า จะติก็ติไม่ลงเพราะเป็นเรื่องของศาสนา ถ้าไม่ได้เรียนก็ไม่รู้ …
…………..
ถ้าชาวเราเอาใจใส่เรียนรู้การใช้ภาษากันให้มากๆ ภาษาไทยของเราก็จะงอกงามและงดงามตลอดไป
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ใช้คำ
: ยากพอๆ กับใช้คน
#บาลีวันละคำ (3,249)
5-5-64