ตป (บาลีวันละคำ 186)

ตป

อ่านว่า ตะ-ปะ

ในภาษาไทยใช้ว่า “ตบะ” (ตะ-บะ)

“ตป” แปลตามรากศัพท์ว่า (1) “การทำให้กายเดือดร้อน” (2) “ธรรมที่เผาบาป” (3) “ธรรมที่ยังกิเลสให้ร้อน” (4) “ข้อปฏิบัติที่ยังตนและผู้อื่นให้เดือดร้อนในนรก” (ความหมายข้อนี้เป็นทัศนะของพระพุทธศาสนาที่มองการบำเพ็ญตบะแบบผิดๆ ของเจ้าลัทธิต่างๆ)

“ตป – ตบะ” หมายถึงอะไรได้บ้าง ขึ้นอยู่กับบริบท –

1. การเรียนพระพุทธพจน์ ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาความเห็นผิด

2. ความอดทนอดกลั้น ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาความผลุนผลัน

3. ศีล ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาความมือไวใจเร็ว

4. ธุดงค์ (การขัดเกลาตนเองให้ต้องการแต่น้อย) ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาความละโมบ  

5. การสำรวมอินทรีย์ (ควบคุมอารมณ์ชอบ-ชัง) ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาการจ้องจะเอาและความขุ่นใจ

6. วิริยะ (ความเพียร) ก็ชื่อว่าตบะ เพราะเผาความเกียจคร้าน

7. เฉพาะ “ตบะ” ในทศพิธราชธรรม ท่านหมายถึงการรักษาอุโบสถศีล

มีเรื่องเล่าว่า สมเด็จพระพุฒาจารย์โตเป็นกรรมการสอบบาลี นักเรียนแปลศัพท์บางศัพท์ไม่ตรงกับที่เคยเข้าใจกันท่านก็ให้ผ่านหมด จนกรรมการท่านอื่นๆ ประท้วงว่า “ท่านโตจะบ้าหรือยังไง แปลผิดยังให้ผ่าน”

สมเด็จโตตอบว่า “ศัพท์เดียวมีความหมายตั้งร้อย กรรมการรู้น้อยหาว่าขรัวโตบ้า”

บาลีวันละคำ (186)

10-11-55

ตป = ตบะ, การรักษาศีล, การศึกษาเล่าเรียน, การสมาทานธุดงค์ (ศัพท์วิเคราะห์)

– ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป การทำให้กายเดือดร้อน

ตป ธาตุ ในความหมายว่าเผา, ทำให้ร้อน อ ปัจจัย

– ปาปเก ธมฺเม ตปตีติ ตโป ธรรมที่เผาบาปธรรม (เหมือน วิ.ต้น)

– กิเลเส เปตีติ ตโป ธรรมที่ยังกิเลสให้ร้อน (เหมือน วิ.ต้น)

– อตฺตานํ ปรญฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโป ธรรมที่ยังตนและผู้อื่นให้เดือดร้อนในนรกเป็นต้น (เหมือน วิ.ต้น)

ตป (บาลี-อังกฤษ)

(จาก ตปติ, เทียบ Lat. tepor ความร้อน from tapati, cp. Lat. tepor, heat)

๑ การทรมาน, การลงโทษ, ตบะ, โดยเฉพาะอย่างยิ่งการทรมานตนทางศาสนา, การลงโทษตัวเอง, การปฏิบัติของนักพรต torment, punishment, penance, esp. religious austerity, selfchastisement, ascetic practice. พระพุทธองค์ทรงติเตียนการกระทำเช่นนี้ : โคตโม สพฺพํ ตปํ ครหติ ตปสฺสี ลูขชีวี อุปวทติ This was condemned by the Buddha: Gotamo sabbaŋ tapaŋ garahati tapassiŋ lūkhajīviŋ upavadati.

๒ การภาวนา (ทางใจ), การควบคุมตัวเอง, การละเว้น, การปฏิบัติศีลธรรม (= พรหมจริยา และ สํวร) mental devotion, self-control, abstinence, practice of morality (often= brahmacariyā & saŋvara); ตามนัยนี้พระพุทธองค์ทรงถือเป็นอุดมคติ in this sense held up as an ideal by the Buddha.

ตปกมฺม การประพฤติพรต, การปฏิบัติเคร่งตามแบบผู้บำเพ็ญตบะ ascetic practice

ตป นป.,ป. (พจนานุกรมบาลี-ไทย.มหิดล.)

ตบะ, ความเพียรเผากิเลส, การทรมานกาย, ความสำรวม, การปฏิบัติของนักพรต.

ตบะ (ประมวลศัพท์)

1. ความเพียรเครื่องเผาผลาญกิเลส, การบำเพ็ญเพียรเพื่อกำจัดกิเลส

2. พิธีข่มกิเลสโดยการทรมานตัวของนักบวชบางพวกในสมัยพุทธกาล

ตบะ

  น. พิธีข่มกิเลสโดยทรมานตัว; การบําเพ็ญเพื่อให้กิเลสเบาบาง, การข่มกิเลส, เป็นธรรมข้อ ๑ ในทศพิธราชธรรม. (ดู ทศพิธราชธรรม). (ป., ส. ตป ว่า ความเพียรเครื่องเผาผลาญกิเลส).

ชาตกฏฺฐกถา ๘ ปญฺญาส-สตฺตตินิปาตวณฺณนา – หน้าที่ 282

ทสสูติ  ทสสุ  ราชธมฺเมสุ ฯ  ทานาทีสุ 

ปวตฺติตเจตนา  ทานํ  ปญฺจสีลทสสีลาทีนิ  สีลํ  เทยฺยธมฺมจาโค 

ปริจฺจาโค  อุชุภาโว  อาชฺชวํ  มุทุภาโว  มทฺทวํ  อุโปสถกมฺมํ 

ตโป  เมตฺตาปุพฺพภาโค  อกฺโกโธ  กรุณาปุพฺพภาโค  อวิหึสา 

อธิวาสนํ  ขนฺติ  อวิโรโธ  อวิโรธนํ ฯ 

ประโยค๕ –  มังคลัตถทีปนีแปล เล่ม ๕ – หน้าที่ 2

                                    กถาว่าด้วยตบะ

        [๔๗๐]   ธรรมเป็นเครื่องเผาผลาญบาป    ชื่อว่า   ตบะ.    ด้วย

เหตุนั้น   ในอรรถกถา^๑  ท่านจึงกล่าวว่า  “ธรรมที่ชื่อว่า  ตบะ  เพราะ

อรรถว่าเผาผลาญซึ่งธรรมทั้งหลายอันลามก.”

        บรรดาบทเหล่านั้น   บทว่า  ตปติ   ความว่า    ย่อมยังบาปธรรม

ทั้งหลายให้เร่าร้อน.   ด้วยเหตุนั้น   พระศัพทศาสตราจารย์   จึงกล่าว

ไว้ในหมวดธาตุมี   ภู   ^๒ธาตุเป็นต้นว่า    “ตป   ธาตุ  ลงในอรรถว่ายัง

บาปธรรมทั้งหลายให้เร่าร้อน    สำเร็จรูปเป็น   ตปติ.”        หมวดธาตุมี

จุร    ^๓ธาตุเป็นต้นว่า   “ตป   ธาตุ  ลงในอรรถว่า  เผาผลาญ สำเร็จรูป

เป็น  ตเปติ.   ลงในการีต  สำเร็จรูปเป็น  ตาเปติ.”   ศัพท์คือ ตป เป็น

ไปในธรรมและวัตร.   ด้วยเหตุนั้น   ในปทาเนกัตถวรรค^๔   ท่านอาจารย์

โมคคัลลานะ    จึงกล่าวว่า   “ศัพท์คือ   ตป    เป็นไปในธรรมและใน

วัตร.”

        ฎีกาปทาเนกัตถวรรคนั้นว่า     “ศัพท์คือ   ตป   นั้น    เป็นไปใน

วัตร  คือทิฏฐิสมาจาร     ( ความประพฤติโดยเอื้อเฟื้อด้วยดีด้วยอำนาจ

ความเห็น ).

        [๔๗๑]   คุณมีขันติเป็นต้น  ชื่อว่า  ธรรม.  จริงดังนั้น  ขันติ ชื่อว่า

ตบะ   ( มา )   ในบาทคาถานี้ว่า  “ความอดกลั้นคือความทนทาน เป็น

๑.  ป.  โช.  ขุ.   ขุ.  ๖๖.     ๒.  ป.  โช.  ขุ.  สุ. ๒/๒๒๐   ๓.  สทฺทนีติธาตุมาลา ๒๒๐

๔.อภิธานปฺปทีปิกา  คาถาที่  ๒๐๖๒.  แต่พยัญชนะต่างกันเล็กน้อย.

ตปธรรมอย่างยิ่ง.

        ศีลชื่อว่าตบะ   ( มา )   ในโลมสกัสสปชาดก^๑   “เราจักละกาม

ทั้งหลายทำตบะ.”

        อุโบสถกรรม  ชื่อว่าตบะ    ( มา )    ในมหาหังสชาดก^๒ว่า

        “เราพิจารณาเห็นกุศลธรรมเหล่านั้น   คือ     ทาน    ๑

        ศีล   ๑     บริจาค     ๑     ความซื่อตรง    ๑      ความอ่อน

        โยน    ๑     ตบะ    ๑     [ ความไม่โกรธ   ๑     ความไม่

        เบียดเบียน   ๑    ความอดทน    ๑    ความไม่ยินร้าย    ๑

        ซึ่งตั้งอยู่แล้วในตน.]”

        กิจมีการเรียนพระพุทธพจน์เป็นอาทิ   ก็ชื่อว่า   ตบะ  ( มา )  ใน

บาทคาถานี้ว่า       “ความเพียรเครื่องเผาผลาญกิเลสของหมู่ชนผู้พร้อม

เพรียงกัน  เป็นเหตุนำสุขมาให้.”

        ด้วยเหตุนั้น   ในอรรถกถาธรรมบท    ท่านจึงกล่าวว่า   “ก็การ

เรียนพระพุทธพจน์ก็ดี    การรักษาธุดงค์ก็ดี     การกระทำสมณธรรม

ก็ดี   แห่งชนผู้พร้อมเพรียงกันทั้งหลาย    คือหมู่ชนผู้มีจิตเป็นอันเดียวกัน

ย่อมนำสุขมาให้;   เพราะฉะนั้น  พระผู้มีพระภาค   จึงตรัสว่า   “สมคฺคาน

ตโป    สุโข.”

        [๔๗๒]    ส่วนในฎีกาเทวปุตตสังยุต    ท่านกล่าวอธิบายไว้ว่า

“ก็ธรรมคือธุดงค์   ชื่อว่า   ตบะ   เพราะเผาผลาญ   ความละโมภ   ด้วย

 ๑.ชาตกฏฺกถา.    ๕/๓๘๖        ๒.   ชาตกฏฺกถา  ๘  ๒๗๘

อำนาจแห่งตัณหา.    ในหมวดธาตุมี   จุร^๑ ธาตุเป็นต้น  ท่านกล่าวว่า

“ศีล   ชื่อว่าตบะ  ในบทว่า  ตโป  นี้   เพราะอรรถว่า   ยังอกุศลกรรม

ทั้งหลายให้เร่าร้อน

           แต่ในมงคลข้อว่า  ตโป    นี้    กุศลกิจมีการสำรวมอินทรีย์เป็นต้น

ชื่อว่า   ตบะ.    ด้วยเหตุนั้น   ในอรรถกถา^๒  ท่านจึงกล่าวว่า “การ

สำรวมอินทรีย์   ชื่อว่า  ตบะ   เพราะเผาผลาญอกุศลเจตสิกธรรมมี

อภิชฌาและโทมนัสเป็นต้น.    อีกนัยหนึ่ง   ความเพียรชื่อว่า    ตบะ

เพราะเผาผลาญความเกียจคร้าน.

๑.  สทฺทนีติ  ธาตุมาลา.   ๒๒๑.      ๒.  ป.  โช.  ขุ.  ขุ.   ๑๖๗.  ๓.  ป.  สู.  ๑/๑๐๔

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย