ทิสาปาโมกฺข (บาลีวันละคำ 272)
ทิสาปาโมกฺข
อ่านว่า ทิ-สา-ปา-โมก-ขะ
ภาษาไทยใช้ว่า “ทิศาปาโมกข์” อ่านว่า ทิ-สา-ปา-โมก
“ทิสาปาโมกฺข” ประกอบด้วย ทิสา + ปาโมกฺข
“ทิสา” คำเดียวกับ “ทิศ” ที่ใช้ในภาษาไทย แปลตามศัพท์แบบไขความว่า “ส่วนที่ปรากฏโดยการโคจรของดวงจันทร์เป็นต้น ว่าทางนี้อยู่ข้างหน้า ทางนี้อยู่ข้างหลัง” (พจน.42 จำกัดความสั้นๆ ว่า ด้าน, ข้าง, ทาง, เบื้อง)
ในภาษาบาลีคำนี้เป็นอิตถีลิงค์ จึงเป็น “ทิสา” ไม่ใช่ “ทิส” (ทิศ) เหมือนในภาษาไทย
“ปาโมกฺข” (จาก ป + มุข) แปลตามศัพท์ว่า “ดำรงอยู่ในความเป็นประมุข” หมายถึงผู้เป็นหัวหน้า, ผู้เป็นประธาน และมีความหมายว่า สำคัญ, ที่หนึ่ง, ดีเลิศ, วิเศษ, เด่น, สูงสุด, ประเสริฐ
ทิสา + ปาโมกฺข = ทิสาปาโมกฺข = ทิศาปาโมกข์ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นประธานในทิศ” แต่ใช้ในฐานะเป็นสำนวน (idiom) มีความหมายว่า “ผู้มีชื่อเสียงปรากฏไปทุกทิศ” ฝรั่งแปล “ทิสาปาโมกฺข” ว่า world-famed
“ทิศาปาโมกข์” เป็นคุณศัพท์ของผู้สอนศิลปวิทยาที่มีความรู้และชื่อเสียงโด่งดัง สำนักทิศาปาโมกข์ที่มีชื่อเสียงที่สุดในอดีตของชมพูทวีป คือ ตักกศิลา
(หมอชีวกโกมารภัจก็สำเร็จแพทย์จากสำนักทิศาปาโมกข์แห่งตักกศิลา)
: ผลสำเร็จของศิษย์ วัดผลสัมฤทธิ์ของอาจารย์ (และของสำนักทิศาปาโมกข์ทั้งหลาย)
บาลีวันละคำ (272)
5-2-56
: ถ้าเอาวิชาความรู้ไปทำความดี ก็อย่าสนใจดีกรีว่าจบจากไหน
ทิสา จาก ทิสติ “อธิบายหรือชี้บอก” pointing out (บาลี-อังกฤษ)
ทิสา (ศัพท์วิเคราะห์)
– ทิสฺสติ จนฺทวตฺตนาทิวเสน อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมาติ อาทินา นานปฺปการโต ปญฺญายตีติ ทิสา ส่วนที่ปรากฏโดยการโคจรของดวงจันทร์เป็นต้น ว่า ทางนี้อยู่ข้างหน้า ทางนี้อยู่ข้างหลัง
ทิส ธาตุ ในความหมายว่าเห็น อ ปัจจัย อา.อิต.
– อิเม อมฺหากํ ครุฏฺฐานิยาติ อาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา ผู้ที่พึงเห็นว่าดำรงอยู่ในฐานะที่ควรเคารพ
ทิส ธาตุ ในความหมายว่าเห็น อ ปัจจัย อา.อิต.
ปาโมกฺข = ประธาน, ประมุข, ประเสริฐ, สุงสุด (ศัพท์วิเคราะห์)
ปมุขภาเว ติฏฺฐตีติ ปาโมกฺโข ผู้ดำรงอยู่ในความเป็นประมุข
ปมุข บทหน้า + ณ ปัจจัย
สพฺพา ทิสา (อิต.) = ทั้งหมด ทุกทิศทุกทาง กว้างขวาง
ทิสาปาโมกฺข = มีชื่อเสียงทั่วโลก world-famed (บาลี-อังกฤษ)
ปาโมกฺข (ศัพท์ที่เป็นชุด คือ อคฺค เสฏฺฐ ปาโมกฺข อุตฺตม) (บาลี-อังกฤษ)
1. สำคัญ, ที่หนึ่ง, ดีเลิศ, วิเศษ, เด่น
2. หันหน้าไปทางทิศตะวันออก
ปาโมกฺข ค.(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
เลิศ, ประเสริฐ, อันก่อน, ประมุข.
ทิศ, ทิศา
น. ด้าน, ข้าง, ทาง, เบื้อง, (หมายเอา เหนือ ใต้ ตะวันออก ตะวันตก เป็นต้น). (ส.; ป. ทิส).
ปาโมกข์
น. ผู้เป็นหัวหน้า, ผู้เป็นประธาน. (ป.).
ทิศาปาโมกข์
น. อาจารย์ผู้มีความรู้และชื่อเสียงโด่งดัง.
ทิสาปาโมกฺโขติ สพฺพทิสาสุ วิทิโต ปากโฏ ปธาโน วาติ อตฺโถ.
(คำอธิบายนี้แทรกอยู่ในอรรถกถาจีวรขันธกะ สมันต. ภาค ๓ หน้า ๒๔๕)
ปธาน ป.คุณ.(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
เป็นใหญ่, เป็นหัวหน้า, สำคัญ, เป็นหลัก,ประธาน, หัวหน้า, มหาอำมาตย์
ปธาน นป.ความเพียร