จนฺท – จนฺทน (บาลีวันละคำ 312)

จนฺท – จนฺทน

“จนฺท” อ่านว่า จัน-ทะ เราเอามาเขียนอิงสันสกฤตเป็น “จันทร์” (การันต์ที่ ร เท่ากับการันต์ ท ไปด้วย) อ่านว่า จัน หมายถึงดวงจันทร์, ดวงเดือน

“จนฺท” = เดือน แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังสัตว์โลกให้พอใจ” “ผู้ยังความพอใจให้เกิด” (คือเมื่อเห็นดวงจันทร์ ผู้คนก็ชื่นใจ พอใจ) “ผู้รุ่งเรืองด้วยสิริ” (คือมีแสงสว่างผ่องใส)

ส่วน “จนฺทน” อ่านว่า จัน-ทะ-นะ แปลตามศัพท์ว่า “ต้นไม้ที่ยังสัตว์โลกให้พอใจ” หมายถึงต้นไม้เนื้อหอมชนิดหนึ่ง โบราณถือว่าเป็นไม้ชั้นสูง นิยมใช้ทำฟืนเผาศพเจ้านาย จนคลี่คลายมาเป็น “ดอกไม้จันทน์” ในงานเผาศพในปัจจุบัน

บาลี 2 คำนี้ ในภาษาไทยมักเขียนผิด เราคุ้นกับ “จันทร์เดือน” หรือ จัน-ทะ-ระ มากกว่า “จันทน์ไม้หอม” หรือ จัน-ทะ-นะ คำที่ควรจะเขียนเป็น จัน-ทะ-นะ จึงมักเขียนผิด เป็น จัน-ทะ-ระ เช่น

– “ดอกไม้จันทน์” เป็น “ดอกไม้จันทร์”

– “แก่นจันทน์” เป็น “แก่นจันทร์”

– “เวียงจันทน์” เป็น “เวียงจันทร์”

เครื่องช่วยจำ : จัน-ไม้ ใช้ “จัน-ทน” … จัน-เบื้องบน ใช้ “จัน-ทร”

บาลีวันละคำ (312)

19-3-56

จันทร์ จันทน์, จันทุ

จนฺท = ดวงจันทร์, ดวงเดือน (ศัพท์วิเคราะห์)

– จนฺทยติ หิลาทยติ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโท ผู้ยังสัตว์โลกให้พอใจ

จทิ ธาตุ ในความหมายว่ายินดี, พอใจ อ ปัจจัย นิคหิตอาคมต้นธาตุ

– จนฺทติ ทิปฺปติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโท ผู้รุ่งเรืองด้วยสิริ

จทิ ธาตุ ในความหมายว่ารุ่งเรือง อ ปัจจัย นิคหิตอาคมต้นธาตุ

– ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท ผู้ยังความพอใจให้เกิด

ฉนฺท บทหน้า ก ปัจจัย ลบ ก แปลง ฉ เป็น จ

จนฺทน = ต้นจันทน์, ไม้จันทน์

จนฺทยติ หิลาทยติ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโท ต้นไม้ที่ยังสัตว์โลกให้พอใจ

จทิ ธาตุ ในความหมายว่ายินดี, พอใจ ยุ ปัจจัย นิคหิตอาคมต้นธาตุ

จนฺท (บาลี-อังกฤษ)

(เวท. จนฺทฺร  จาก *(s)quend สว่างหรือรุ่งโรจน์ to be light or glowing, เทียบ จนฺทน ไม้จันทน์ candana sandal (incense) wood, Gr. ka/hdaros ถ่านไฟ cinder; Lat. candeo, candidus, incendo; Cymr. cann ขาว white; E. candid, candle, incense, cinder เทียนไข ของหอมสำหรับจุดบูชา, ถ่านไฟ)

พระจันทร์ (คือผู้ส่องแสง) the moon (i. e. the shiner)

มณิจนฺท แก้วมณีที่ส่องแสง, หรือแก้วมณีเหมือนพระจันทร์ a shiny jewel. or a moonlike jewel

จนฺทปุณฺณ พระจันทร์เต็มดวง the full moon

จนฺทมุข มีหน้าเหมือนพระจันทร์เต็มดวง (พระพุทธเจ้า) with a face like a full moon (of the Buddha)

คำว่า จนฺท นี้ ใช้ในการอุปมาและการเปรียบเทียบบ่อยที่สุด Canda is extremely frequent in similes & comparisens

ในการระบุถึงกายทิพย์และเทพยดา จันทร์มาก่อนสุริยะ (พระอาทิตย์) เสมอ In enumerations of heavenly bodies or divine beings Canda always precedes Suriya (the Sun)

จนฺทกนฺต เพชรพลอย, แก้วมณี a gem

จนฺทคฺคาห จันทรุปราคา ตามตัว “ผู้จับพระจันทร์” คือ พระราหู a moon-eclipse (lit. seizure, i. e. by Rāhu)

จนฺทมณฺฑล จันทรมณฑล, วงแห่งรัศมี, วงกลมที่ส่องสว่าง, คือพระจันทร์ the moon’s disc, the shiny disc, i. e. the moon

จนฺทน

(ปุง. และ นปุง.) (ยังไม่พบที่มาของศัพท์. อาจไม่ใช่คำอารยัน แต่ดูที่ จนฺท, สัน. จนฺทน Deriv. unknown. Possibly non- Aryan; but see under canda, Sk. candana)

ต้นจันทน์, ไม้จันทน์หรือน้ำมันจันทน์ หรือเครื่องหอมกลิ่นจันทน์ sandal (tree, wood or unguent, also perfume)

จัน

น. ชื่อไม้ต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ชนิด Diospyros decandra Lour. ในวงศ์ Ebenaceae ผลสุกสีเหลือง หอม กินได้, ชนิดลูกกลมแป้นกลางบุ๋ม ไม่มีเมล็ด เรียก ลูกจันอิน, ชนิดลูกกลมรี มีเมล็ด เรียก ลูกจันโอ.

จันท์

 (แบบ) น. จันทร์, ดวงเดือน. (ป.; ส. จนฺทฺร).

จันทน์

น. ชื่อพรรณไม้บางชนิดที่มีเนื้อไม้ ดอก หรือผลหอม ใช้ทํายาและปรุงเครื่องหอม. (ป., ส.).

จันทร-, จันทร์

 [จันทฺระ- ในกลอนบางทีอ่านเป็น จันทอน, จัน] น. ดวงเดือน, เรียกเทวดาองค์หนึ่งในนิยายว่า พระจันทร์, ในตำราโหราศาสตร์เป็นชื่อดาวพระเคราะห์ที่ ๒; ชื่อวันที่ ๒ ของสัปดาห์. (ส.).

จันทน์

จันทน์กะพ้อ

จันทน์ขาว

จันทน์ชะมด

จันทน์แดง

จันทน์เทศ

จันทน์หอม

จันทนา

ดูโพสในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย