ปัญจมหาวิโลกนะ (บาลีวันละคำ 3,696)

ปัญจมหาวิโลกนะ

“การตรวจดูอันยิ่งใหญ่”

อ่านว่า ปัน-จะ-มะ-หา-วิ-โล-กะ-นะ 

ประกอบด้วยคำว่า ปัญจ + มหา + วิโลกนะ

(๑) “ปัญจ” 

บาลีเขียน “ปญฺจ” (ปัน-จะ) แปลว่า ห้า (จำนวน 5) ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “ปกติสังขยา” คือคำบอกจำนวนของสิ่งที่นับ คู่กับ “ปูรณสังขยา” คือคำบอกเฉพาะลำดับของสิ่งที่นับ

แวะหาความรู้ :

“ปกติสังขยา” เช่นพูดว่า “ปญฺจ  ชนา” = คน 5 คน (รวมหมดทั้ง 5 คน)

“ปูรณสังขยา” เช่นพูดว่า “ปญฺจโม  ชโน” = คนที่ 5 (เฉพาะคนที่ 5 คนเดียว)

“ปญฺจโม” ศัพท์เดิม “ปญฺจม” ก็คือ ปญฺจ + ม (มะ ปัจจัย)

“ม” ปัจจัยใช้ประกอบเข้าข้างท้ายศัพท์ปกติสังขยาทำให้เป็นปูรณสังขยา

“ปญฺจม” ก็คือที่เราเอามาใช้ในภาษาไทยว่า “เบญจม” (เบน-จะ-มะ)

ปญฺจ เป็น ปกติสังขยา

ปญฺจม เป็น ปูรณสังขยา

เทียบคำอังกฤษอาจช่วยให้เข้าใจง่ายขึ้น >

one two three  (1 2 3) เป็น ปกติสังขยา

first second third (ที่1 ที่ 2 ที่ 3) เป็น ปูรณสังขยา

ปญฺจ (five) เป็น ปกติสังขยา

ปญฺจม (fifth) เป็น ปูรณสังขยา

(๒) “มหา” 

อ่านว่า มะ-หา รูปคำเดิมในบาลีเป็น “มหนฺต” (มะ-หัน-ตะ) รากศัพท์มาจาก มหฺ (ธาตุ = เจริญ) + อนฺต ปัจจัย

: มหฺ + อนฺต = มหนฺต แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ขยายตัว” มีความหมายว่า ยิ่งใหญ่, กว้างขวาง, โต; มาก; สำคัญ, เป็นที่นับถือ (great, extensive, big; much; important, venerable)

“มหนฺต” เป็นคำเดียวกับที่ใช้ในภาษาไทยว่า “มหันต์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มหันต-, มหันต์ : (คำวิเศษณ์) ใหญ่, มาก, เช่น โทษมหันต์. (เมื่อเข้าสมาสกับศัพท์อื่น เป็น มห บ้าง มหา บ้าง เช่น มหัคฆภัณฑ์ คือ สิ่งของที่มีค่ามาก, มหาชน คือ ชนจำนวนมาก). (ป.).”

ในที่นี้ มหันต– เข้าสมาสกับ –วิโลกน เปลี่ยนรูปเป็น “มหา” 

(๓) “วิโลกนะ”

เขียนแบบบาลีเป็น “วิโลกน” อ่านว่า วิ-โล-กะ-นะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + โลกฺ (ธาตุ = เห็น, ดู, แลดู) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: วิ + โลกฺ = วิโลกฺ + ยุ > อน = วิโลกน แปลตามศัพท์ว่า “การแลดูอย่างพิเศษ” ไขความว่า “การแลดูทั้งสองข้าง” (เหลียวดู, เหลียวซ้ายแลขวา) หรือ “การเล็งดูด้วยประการต่างๆ” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “วิโลกน” ว่า looking, reflection, investigation, prognostication (การมองดู, การคำนึง, การเลือกหาหรือสอบดู, การทำนาย)

การประสมคำ :

๑ มหนฺต + วิโลกน = มหนฺตวิโลกน > มหาวิโลกน (มะ-หา-วิ-โล-กะ-นะ) แปลว่า “การตรวจดูอันยิ่งใหญ่”

๒ ปญฺจ + มหาวิโลกน = ปญฺจมหาวิโลกน (ปัน-จะ-มะ-หา-วิ-โล-กะ-นะ) แปลว่า “การตรวจดูอันยิ่งใหญ่ห้าอย่าง”

“ปญฺจมหาวิโลกน” เขียนแบบไทยเป็น “ปัญจมหาวิโลกนะ” 

คำว่า “ปัญจมหาวิโลกนะ” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “มหาวิโลกนะ” มีคำอธิบายดังนี้ –

…………..

มหาวิโลกนะ : “การตรวจดูอันยิ่งใหญ่”, ข้อตรวจสอบพิจารณาที่สำคัญ หมายถึง สิ่งที่พระโพธิสัตว์ทรงพิจารณาตรวจดูก่อนจะตัดสินพระทัยประทานปฏิญาณรับอาราธนาของเทพยดาทั้งหลายว่าจะจุติจากดุสิตเทวโลกไปบังเกิดในพระชาติสุดท้ายที่จะตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า มี ๕ อย่าง (นิยมเรียกว่า ปัญจมหาวิโลกนะ) คือ 

๑. กาล คืออายุกาลของมนุษย์จะต้องอยู่ระหว่าง ๑๐๐ ถึง ๑ แสนปี (ไม่สั้นกว่าร้อยปี ไม่ยาวเกินแสนปี) 

๒. ทีปะ คือทวีปจะอุบัติแต่ในชมพูทวีป 

๓. เทสะ คือประเทศ หมายถึงถิ่นแดน จะอุบัติในมัธยมประเทศ และทรงกำหนดเมืองกบิลพัสดุ์เป็นที่พึงบังเกิด 

๔. กุละ คือตระกูล จะอุบัติเฉพาะในขัตติยสกุลหรือในพราหมณสกุล และทรงกำหนดว่าเวลานั้นโลกสมมติว่าตระกูลกษัตริย์ประเสริฐกว่าตระกูลพราหมณ์ จึงจะอุบัติในตระกูลกษัตริย์ โดยทรงเลือกพระเจ้าสุทโธทนะเป็นพุทธบิดา 

๕. ชเนตติอายุปริจเฉท คือมารดา และกำหนดอายุของมารดา มารดาจะต้องมีศีลห้าบริสุทธิ์ ไม่โลเลในบุรุษ ไม่เป็นนักดื่มสุรา ได้บำเพ็ญบารมีมาตลอดแสนกัลป์ ทรงกำหนดได้พระนางมหามายาและทรงทราบว่าพระนางจะมีพระชนม์อยู่เกิน ๑๐ เดือนไปได้ ๗ วัน (สรุปตามแนวอรรถกถาชาดก) 

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ตาบอดใจดี มองเห็นธรรมะ

: ใจบอดตาดี มองไม่เห็นธรรมะ

#บาลีวันละคำ (3,696)

26-7-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….