ประภพ (บาลีวันละคำ 3,700 )

ประภพ

คำงาม แต่ความหมายไม่ง่าย

อ่านว่า ปฺระ-พบ

“ประภพ” เป็นรูปคำอิงสันสกฤต บาลีเป็น “ปภว” อ่านว่า ปะ-พะ-วะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ภู (ธาตุ = มี, เป็น) + อ (อะ) ปัจจัย, แผลง อู ที่ ภู เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อว (อะ-วะ)

: ป + ภู = ปภู + อ = ปภู > ปโภ > ปภว (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ปัจจัยเป็นเหตุเกิดแห่งผล” 

ความหมาย: เหตุ, ปัจจัย, ความเกิด, บ่อเกิด, แดนเกิด, ที่มา

“ปภว” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายว่า การผลิต, บ่อเกิด, ที่มา, สาเหตุ (production, origin, source, cause)

บาลี “ปภว” สันสกฤตเป็น “ปฺรภว”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปฺรภว : (คำวิเศษณ์) ‘ประภพ,’ อันเกิดแล้ว, อันสร้างแล้ว; อันเป็นใหญ่, กอปรด้วยกำลัง, มีอำนาจ; born, produced; superior, powerful; – น. ชนกมูล, มูลแห่งภาวะหรือสมภพ; ประโยชกมูล, หรือมูลแห่งการสมภพ, ดุจบิดาหรือมารดา, ฯลฯ.; ที่อันรับไว้ซึ่งการสมภพ, หรือที่ซึ่งจักษุวิสัยพึงประจักษ์แก่ตา; กำเนิด, ชาติ, การสร้าง; มูลแห่งน้ำ, คือแสง; นามของมุนิรูปหนึ่ง; พลศักดิ์, ความเปนใหญ่, อำนาจ; generative cause, basic of being or existence; the operative cause, or the origin of being, as the father or mother, &c.; the place of receiving existence, or where visible object is perceived; birth, production, the origin of water, i.e. light; the name of a Muni; strength, superiority, power.”

บาลี “ปภว” ภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประภพ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔ บอกความหมายไว้ว่า –

“ประภพ : (คำนาม) การเกิดก่อน; แดน, ที่เกิด. (ส. ปฺรภว).”

ขยายความ :

คำว่า “ปภว” ในบาลีที่รู้จักกันแพร่หลายที่สุดคือคำว่า “เหตุปฺปภวา” (เห-ตุบ-ปะ-พะ-วา) อยู่ในคาถา “เย ธมฺมา” ที่นิยมเรียกกันว่า “หัวใจอริยสัจ” ข้อความเต็มๆ เป็นดังนี้ –

…………..

เขียนแบบบาลี:

เย  ธมฺมา  เหตุปฺปภวา

เตสํ  เหตุํ  ตถาคโต

เตสญฺจ  โย  นิโรโธ  จ

เอวํวาที  มหาสมโณ  ฯ

…………..

เขียนแบบคำอ่าน:

เย  ธัมมา  เหตุปปะภะวา

เตสัง  เหตุง  ตะถาคะโต

เตสัญจะ  โย  นิโรโธ  จะ

เอวังวาที  มะหาสะมะโณ  ฯ

…………..

คำแปล:

ธรรมเหล่าใดเกิดแต่เหตุ

พระตถาคตทรงแสดงเหตุแห่งธรรมเหล่านั้น

ทรงแสดงความดับ และปฏิปทาเครื่องดำเนินถึง-

ความดับแห่งธรรมเหล่านั้น

พระมหาสมณะทรงสั่งสอนอย่างนี้

ที่มา: มหาขันธกะ วินัยปิฎก มหาวรรค พระไตรปิฎกเล่ม 4 ข้อ 65

…………..

หมายเหตุ: คาถาบทนี้ พระอัสสชิซึ่งเป็นหนึ่งในปัญจวัคคีย์กล่าวแสดงหลักคำสอนของพระพุทธเจ้าตามคำร้องขอของอุปติสสปริพาชก ซึ่งต่อมาได้อุปสมบท มีนามที่เรารู้จักกันดีคือ พระสารีบุตร อัครสาวกฝ่ายขวาผู้เลิศทางปัญญา

ตัวบทคาถาและคำแปลมีแง่เงื่อนที่ควรพิจารณาอีกหลายประเด็น ที่นำเสนอในที่นี้ให้ถือว่า “ต้นร่าง” ชั้นหนึ่งก่อน นักเรียนบาลีผู้ปรารถนาความเข้าใจที่กระจ่างแจ้ง พึงพิจารณาตรวจสอบต่อไปเทอญ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: วิธีขอผลที่วิเศษ

: คือตั้งใจทำเหตุให้ดี

————————–

ภาพประกอบ: คาถา เย ธมฺมา อักษรปัลวะ

#บาลีวันละคำ (3,700)

30-7-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….