เหตุผล (บาลีวันละคำ 562)

เหตุผล

อ่านว่า เหด-ผน

“เหตุ” บาลีอ่านว่า เห-ตุ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เป็นไปสู่ความเป็นผล” “สิ่งเป็นที่ตั้งแห่งผล” หมายถึง เหตุผล, ปัจจัย, เค้ามูล, เรื่อง, ความเหมาะสม (เพื่อบรรลุผล), สิ่งหรือเรื่องที่ทําให้เกิดผล

“ผล” บาลีอ่านว่า ผะ-ละ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เผล็ดออก” หมายถึง ผลไม้, ผลลัพธ์, ผลที่ได้รับ, ผลที่เกิดตามมา, การสำเร็จผล, พรที่ได้

ในภาษาไทย พจน.42 บอกไว้ดังนี้

– เหตุ : สิ่งหรือเรื่องที่ทําให้เกิดผล, เค้ามูล, เรื่อง; เหตุผล.(คำสันธาน) ด้วย, เพราะ.

– ผล : (1) ลูกไม้ เช่น ผลมะม่วง ผลมะปราง; (2) สิ่งที่เกิดจากการกระทำ เช่น ผลแห่งการทำดี ผลแห่งการทำชั่ว; (3) ประโยชน์ที่ได้รับ เช่น ทำนาได้ผล เรียนได้ผล; (4) ในพระพุทธศาสนา เป็นชื่อแห่งโลกุตรธรรม มี 4 ชั้น คือ โสดาปัตติผล สกิทาคามิผล อนาคามิผล อรหัตผล, คู่กับ มรรค; (5) ลักษณนามเรียกผลไม้ เช่น มะม่วง 2 ผล มะปราง 3 ผล; (6) จำนวนที่ได้จากการคำนวณ เช่น 5 กับ 7 บวกกัน ได้ผลเท่ากับ 12, ผลลัพธ์ ก็ว่า

เหตุ + ผล = เหตุผล พจน.42 บอกไว้สั้นๆ ว่า

เหตุผล : เหตุ, เหตุและผล

ในภาษาบาลีไม่มีศัพท์ที่ควบกันในความหมายเช่นนี้

“เหตุผล” ภาษาอังกฤษว่า reason พจนานุกรมของ สอ เสถบุตร แปลเป็นไทยว่า เหตุผล, คิดเหตุผล, คิดคำนวณในใจ, ชี้แจงเหตุผล, ความรู้สึกเหตุผล, สติ

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล reason เป็นบาลีว่า

– kāraṇa การณ (กา-ระ-นะ) = เหตุ (เพราะเหตุไร, เหตุใดจึงทำเช่นนี้)

– nimitta นิมิตฺต (นิ-มิด-ตะ) = เครื่องหมาย

– hetu เหตุ (เห-ตุ) = เหตุ (ตรงกับที่ พจน.42 ให้ความหมาย)

– ñāya ญาย (ยา-ยะ) = ความรู้ความเข้าใจ

– yutti ยุตฺติ (ยุด-ติ) = ความถูกต้อง, ความเหมาะสม

– vicāraṇasatti วิจารณสตฺติ (วิ-จา-ระ-นะ-สัต-ติ) = ความสามารถที่จะไตร่ตรอง

ทุกคำนำไปสู่สติปัญญา

: สติมา ปัญญามี

เหตุผลดีๆ ก็ตามมา

29-11-56

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย