ปาฏิปทิกภัต (บาลีวันละคำ 3,996)
ปาฏิปทิกภัต
1 ในบิณฑบาตที่เป็นอดิเรกลาภ
…………..
ปัจจัยเครื่องอาศัยของบรรพชิตในพระพุทธศาสนา เมื่อแรกที่พระพุทธองค์ทรงบัญญัติ มี 4 อย่าง ที่เราเรียกรู้กันว่า “จตุปัจจัย” หรือ “ปัจจัยสี่” คือ:-
(1) อาหาร: ปิณฑิยาโลปโภชนะ = โภชนะที่ได้มาด้วยกำลังปลีแข้ง คือเที่ยวบิณฑบาต
(2) เครื่องนุ่งห่ม: บังสุกุลจีวร = ผ้านุ่งห่มทำจากผ้าที่เขาทิ้งแล้ว
(3) ที่อยู่อาศัย: รุกขมูลเสนาสนะ = ที่อยู่อาศัยคือโคนไม้
(4) ยารักษาโรค: ปูติมุตตเภสัช = ยารักษาโรคคือน้ำมูตรดอง
ต่อมา ทรงอนุญาตปัจจัยพิเศษในแต่ละอย่างเพิ่มขึ้นจากเดิม เรียกว่า “อดิเรกลาภ” กล่าวเฉพาะหมวดอาหารมี 7 อย่าง คือ:-
(1) สังฆภัต = ภัตถวายสงฆ์
(2) อุทเทสภัต = ภัตถวายภิกษุที่สงฆ์คัดเลือกให้
(3) นิมันตนภัต = ภัตในกิจนิมนต์
(4) สลากภัต = ภัตถวายตามสลาก
(5) ปักขิกภัต = ภัตถวายในปักษ์
(6) อุโปสถิกภัต = ภัตถวายในวันอุโบสถ์
(7) ปาฏิปทิกภัต = ภัตถวายในวันปาฏิบท
ถ้ามีภัตเหล่านี้เกิดขึ้น จะไม่ต้องออกบิณฑบาตก็ได้
…………..
“ปาฏิปทิกภัต” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด ประกอบด้วยคำว่า ปาฏิปทิก + ภัต
(๑) “ปาฏิปทิก”
อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ รูปคำเดิมมาจาก ปาฏิปท + อิก ปัจจัย
(ก) “ปาฏิปท” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปฏิ (คำอุปสรรค = เฉพาะ, ตอบ, ทวน, กลับ) + ปทฺ (ธาตุ = ไป, ถึง) + อ (อะ) ปัจจัย, ทีฆะ อะ ที่ ป-(ฏิ) เป็น อา (ปฏิ > ปาฏิ)
: ปฏิ + ปทฺ = ปฏิปทฺ + อ = ปฏิปท > ปาฏิปท (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “วันที่มีดวงจันทร์ถึงความดับมืดหรือสว่างขึ้น” = วันแรกของปักษ์
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปาฏิปท” ว่า lit, “entering, beginning”; the first day of the lunar fortnight (ตามตัว. “การเข้าไป, การเริ่มต้น”; วันหนึ่งค่ำทางจันทรคติ)
บาลี “ปาฏิปท” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปาฏิบท”
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายคำว่า “ปาฏิบท” ไว้ว่า –
“ปาฏิบท : วันขึ้นค่ำหนึ่ง หรือวันแรมค่ำหนึ่ง แต่มักหมายถึงอย่างหลัง คือแรมค่ำหนึ่ง.”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ปาฏิบท : (คำแบบ) (คำนาม) วันขึ้นคํ่าหนึ่ง หรือแรมคํ่าหนึ่ง. (ป.).”
(ข) ปาฏิปท + อิก = ปาฏิปทิก (ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ) แปลว่า “ประกอบด้วยวันปาฏิบท” “เกี่ยวกับวันปาฏิบท” ฯลฯ
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปาฏิปทิก” ว่า belonging to the 1st day of the lunar fortnight (เป็นวันหนึ่งค่ำทางจันทรคติ
(๒) “ภัต”
บาลีเป็น “ภตฺต” อ่านว่า พัด-ตะ รากศัพท์มาจาก –
(1) ภชฺ (ธาตุ = เสพ, คบหา) + ต ปัจจัย, แปลง ชฺ เป็น ตฺ
: ภชฺ + ต = ภชต > ภตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ของเป็นเครื่องเสพ”
(2) ภุชฺ (ธาตุ = กลืนกิน, ใช้สอย) + ต ปัจจัย, แปลง อุ ที่ ภุ-(ชฺ) เป็น อ (ภุ > ภ), แปลง ชฺ เป็น ตฺ
: ภุชฺ + ต = ภุชต > ภชต > ภตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ของที่จะพึงกลืนกิน”
ข้อความบางแห่งในคัมภีร์ คำว่า “ภตฺต” หมายถึง “ข้าวสุก” โดยเฉพาะ แต่โดยทั่วไป “ภตฺต” หมายถึง อาหาร (ไม่จำกัดว่าจะต้องเป็นข้าว)
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภตฺต” (นปุงสกลิงค์) ว่า food, nourishment, meal, feeding (อาหาร, ของบำรุงเลี้ยงร่างกาย, อาหารที่เป็นมื้อ, การเลี้ยง)
บาลี “ภตฺต” สันสกฤตเป็น “ภกฺต”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
“ภกฺต : (คำวิเศษณ์) อันมีความภักดีต่อ; อันเอาใจใส่; อันหุงหรือต้มแล้ว; attached to; attentive to; cooked or boiled; – (คำนาม) อาหาร; ข้าวอันหุงหรือต้มแล้ว; food; cooked or boiled rice.”
บาลี “ภตฺต” ภาษาไทยใช้เป็น “ภัต” และ “ภัตร”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ภัต, ภัต-, ภัตร : (คำนาม) อาหาร, ข้าว. (ป. ภตฺต).”
ปาฏิปทิก + ภตฺต = ปาฏิปทิกภตฺต (ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด-ตะ) แปลว่า “ภัตถวายในวันปาฏิบท” หมายถึง อาหารที่ถวายแก่สงฆ์ในวันขึ้นคํ่าหนึ่ง หรือแรมคํ่าหนึ่ง
“ปาฏิปทิกภตฺต” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปาฏิปทิกภัต” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด
คำว่า “ปาฏิปทิกภัต” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
ขยายความ :
คำว่า “ปาฏิปทิกภัต” คำบาลีท่านใช้ว่า “ปาฏิปทิกํ” (ปาฏิปทิกัง) เขียนเป็นคำไทยว่า “ปาฏิปทิกะ” คำแปลเดิมท่านแปลว่า “ภัตถวายในวันปาฏิบท”
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต อธิบายคำว่า “ปาฏิปทิกะ” ไว้ว่า –
………………….
ปาฏิปทิกะ: อาหารถวายในวันปาฏิบท.
………………….
“ปาฏิปทิกํ > ปาฏิปทิกะ” ในที่นี้ใช้เป็น “ปาฏิปทิกภัต” เพื่อให้เข้าชุดกับคำต้น และให้คำในชุดนี้ลงท้ายด้วยคำว่า “-ภัต” เสมอกัน
“ปาฏิปทิกภัต” จัดอยู่ในจำพวกอาหารที่ทายกกำหนดวันถวาย การกำหนดวันถวายอาหารนั้นอาจปรารภเหตุอย่างใดอย่างหนึ่ง เทียบได้กับคนที่รวมตัวกันเป็นกลุ่ม-เช่นเป็นเพื่อนร่วมเรียนมาด้วยกัน-กำหนดนัดหมายกันว่า เดือนหนึ่งนัดพบกัน รับประทานอาหารร่วมครั้งหนึ่ง อย่างนี้เป็นต้น
กรณีนี้ ทายกกำหนดนัดหมายกันว่า วันขึ้นคํ่าหนึ่งหรือแรมคํ่าหนึ่งจัดอาหารไปถวายพระสงฆ์กันครั้งหนึ่ง อาหารที่ถวายตามกำหนดนี้ เรียกว่า “ปาฏิปทิกภัต” = ภัตที่ถวายในวันปาฏิบท
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถ้าวันเดียวก็ไม่เคยคิดจะทำความดี
: ท่านจะเอาอายุร้อยปีไปทำอะไร?
#บาลีวันละคำ (3,996)
22-5-66
…………………………….
…………………………….