ปาฏิปทิกภัต (บาลีวันละคำ 3,996)

ปาฏิปทิกภัต

1 ในบิณฑบาตที่เป็นอดิเรกลาภ

…………..

ปัจจัยเครื่องอาศัยของบรรพชิตในพระพุทธศาสนา เมื่อแรกที่พระพุทธองค์ทรงบัญญัติ มี 4 อย่าง ที่เราเรียกรู้กันว่า “จตุปัจจัย” หรือ “ปัจจัยสี่” คือ:-

(1) อาหาร: ปิณฑิยาโลปโภชนะ = โภชนะที่ได้มาด้วยกำลังปลีแข้ง คือเที่ยวบิณฑบาต

(2) เครื่องนุ่งห่ม: บังสุกุลจีวร = ผ้านุ่งห่มทำจากผ้าที่เขาทิ้งแล้ว 

(3) ที่อยู่อาศัย: รุกขมูลเสนาสนะ = ที่อยู่อาศัยคือโคนไม้ 

(4) ยารักษาโรค: ปูติมุตตเภสัช = ยารักษาโรคคือน้ำมูตรดอง 

ต่อมา ทรงอนุญาตปัจจัยพิเศษในแต่ละอย่างเพิ่มขึ้นจากเดิม เรียกว่า “อดิเรกลาภ” กล่าวเฉพาะหมวดอาหารมี 7 อย่าง คือ:-

(1) สังฆภัต = ภัตถวายสงฆ์

(2) อุทเทสภัต = ภัตถวายภิกษุที่สงฆ์คัดเลือกให้

(3) นิมันตนภัต = ภัตในกิจนิมนต์

(4) สลากภัต = ภัตถวายตามสลาก

(5) ปักขิกภัต = ภัตถวายในปักษ์

(6) อุโปสถิกภัต = ภัตถวายในวันอุโบสถ์

(7) ปาฏิปทิกภัต = ภัตถวายในวันปาฏิบท 

ถ้ามีภัตเหล่านี้เกิดขึ้น จะไม่ต้องออกบิณฑบาตก็ได้ 

…………..

“ปาฏิปทิกภัต” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด ประกอบด้วยคำว่า ปาฏิปทิก + ภัต

(๑) “ปาฏิปทิก”

อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ รูปคำเดิมมาจาก ปาฏิปท + อิก ปัจจัย

(ก) “ปาฏิปท” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปฏิ (คำอุปสรรค = เฉพาะ, ตอบ, ทวน, กลับ) + ปทฺ (ธาตุ = ไป, ถึง) + อ (อะ) ปัจจัย, ทีฆะ อะ ที่ ป-(ฏิ) เป็น อา (ปฏิ > ปาฏิ)

: ปฏิ + ปทฺ = ปฏิปทฺ + อ = ปฏิปท > ปาฏิปท (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “วันที่มีดวงจันทร์ถึงความดับมืดหรือสว่างขึ้น” = วันแรกของปักษ์

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปาฏิปท” ว่า lit, “entering, beginning”; the first day of the lunar fortnight (ตามตัว. “การเข้าไป, การเริ่มต้น”; วันหนึ่งค่ำทางจันทรคติ) 

บาลี “ปาฏิปท” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปาฏิบท” 

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายคำว่า “ปาฏิบท” ไว้ว่า –

“ปาฏิบท : วันขึ้นค่ำหนึ่ง หรือวันแรมค่ำหนึ่ง แต่มักหมายถึงอย่างหลัง คือแรมค่ำหนึ่ง.”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปาฏิบท : (คำแบบ) (คำนาม) วันขึ้นคํ่าหนึ่ง หรือแรมคํ่าหนึ่ง. (ป.).”

(ข) ปาฏิปท + อิก = ปาฏิปทิก (ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ) แปลว่า “ประกอบด้วยวันปาฏิบท” “เกี่ยวกับวันปาฏิบท” ฯลฯ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปาฏิปทิก” ว่า belonging to the 1st day of the lunar fortnight (เป็นวันหนึ่งค่ำทางจันทรคติ

(๒) “ภัต” 

บาลีเป็น “ภตฺต” อ่านว่า พัด-ตะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ภชฺ (ธาตุ = เสพ, คบหา) + ต ปัจจัย, แปลง ชฺ เป็น ตฺ

: ภชฺ + ต = ภชต > ภตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ของเป็นเครื่องเสพ” 

(2) ภุชฺ (ธาตุ = กลืนกิน, ใช้สอย) + ต ปัจจัย, แปลง อุ ที่ ภุ-(ชฺ) เป็น อ (ภุ > ภ), แปลง ชฺ เป็น ตฺ

: ภุชฺ + ต = ภุชต > ภชต > ภตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ของที่จะพึงกลืนกิน” 

ข้อความบางแห่งในคัมภีร์ คำว่า “ภตฺต” หมายถึง “ข้าวสุก” โดยเฉพาะ แต่โดยทั่วไป “ภตฺต” หมายถึง อาหาร (ไม่จำกัดว่าจะต้องเป็นข้าว)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภตฺต” (นปุงสกลิงค์) ว่า food, nourishment, meal, feeding (อาหาร, ของบำรุงเลี้ยงร่างกาย, อาหารที่เป็นมื้อ, การเลี้ยง) 

บาลี “ภตฺต” สันสกฤตเป็น “ภกฺต”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

“ภกฺต : (คำวิเศษณ์) อันมีความภักดีต่อ; อันเอาใจใส่; อันหุงหรือต้มแล้ว; attached to; attentive to; cooked or boiled; – (คำนาม) อาหาร; ข้าวอันหุงหรือต้มแล้ว; food; cooked or boiled rice.”

บาลี “ภตฺต” ภาษาไทยใช้เป็น “ภัต” และ “ภัตร” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ภัต, ภัต-, ภัตร : (คำนาม) อาหาร, ข้าว. (ป. ภตฺต).”

ปาฏิปทิก + ภตฺต = ปาฏิปทิกภตฺต (ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด-ตะ) แปลว่า “ภัตถวายในวันปาฏิบท” หมายถึง อาหารที่ถวายแก่สงฆ์ในวันขึ้นคํ่าหนึ่ง หรือแรมคํ่าหนึ่ง 

“ปาฏิปทิกภตฺต” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปาฏิปทิกภัต” อ่านว่า ปา-ติ-ปะ-ทิ-กะ-พัด

คำว่า “ปาฏิปทิกภัต” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

คำว่า “ปาฏิปทิกภัต” คำบาลีท่านใช้ว่า “ปาฏิปทิกํ” (ปาฏิปทิกัง) เขียนเป็นคำไทยว่า “ปาฏิปทิกะ” คำแปลเดิมท่านแปลว่า “ภัตถวายในวันปาฏิบท”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต อธิบายคำว่า “ปาฏิปทิกะ” ไว้ว่า –

………………….

ปาฏิปทิกะ: อาหารถวายในวันปาฏิบท.

………………….

“ปาฏิปทิกํ > ปาฏิปทิกะ” ในที่นี้ใช้เป็น “ปาฏิปทิกภัต” เพื่อให้เข้าชุดกับคำต้น และให้คำในชุดนี้ลงท้ายด้วยคำว่า “-ภัต” เสมอกัน 

“ปาฏิปทิกภัต” จัดอยู่ในจำพวกอาหารที่ทายกกำหนดวันถวาย การกำหนดวันถวายอาหารนั้นอาจปรารภเหตุอย่างใดอย่างหนึ่ง เทียบได้กับคนที่รวมตัวกันเป็นกลุ่ม-เช่นเป็นเพื่อนร่วมเรียนมาด้วยกัน-กำหนดนัดหมายกันว่า เดือนหนึ่งนัดพบกัน รับประทานอาหารร่วมครั้งหนึ่ง อย่างนี้เป็นต้น

กรณีนี้ ทายกกำหนดนัดหมายกันว่า วันขึ้นคํ่าหนึ่งหรือแรมคํ่าหนึ่งจัดอาหารไปถวายพระสงฆ์กันครั้งหนึ่ง อาหารที่ถวายตามกำหนดนี้ เรียกว่า “ปาฏิปทิกภัต” = ภัตที่ถวายในวันปาฏิบท

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าวันเดียวก็ไม่เคยคิดจะทำความดี

: ท่านจะเอาอายุร้อยปีไปทำอะไร?

#บาลีวันละคำ (3,996)

22-5-66

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….