ปรปฏิพัทธชีวิก (บาลีวันละคำ 4,030)
ปรปฏิพัทธชีวิก
ชีวิตของนักบวช
อ่านว่า ปะ-ระ-ปะ-ติ-พัด-ทะ-ชี-วิก
แยกศัพท์เป็น ปร + ปฏิพัทธ + ชีวิก
(๑) “ปร”
บาลีอ่านว่า ปะ-ระ รากศัพท์มาจาก ป (แทนศัพท์ หึสา = เบียดเบียน) + รมฺ (ธาตุ = ยินดี) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ มฺ ที่สุดธาตุและ กฺวิ
: ป + รมฺ = ปรมฺ + กฺวิ = ปรมกฺวิ > ปรม > ปร แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยินดีในการเบียดเบียน” ในที่นี้หมายถึง –
(1) อีกอันหนึ่ง, อื่นอีก, อื่น (another, other)
(2) ศัตรู, ปรปักษ์ (enemies, opponents)
ในที่นี้ “ปร” ใช้ในความหมายตามข้อ (1)
(๒) “ปฏิพัทธ”
เขียนแบบบาลีเป็น “ปฏิพทฺธ” อ่านว่า ปะ-ติ-พัด-ทะ ประกอบขึ้นจาก ปฏิ + พทฺธ
(ก) “ปฏิ” อ่านว่า ปะ-ติ เป็นศัพท์จำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค” นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “ปฏิ : เฉพาะ ตอบ ทวน กลับ”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ปฏิ– : คําอุปสรรคในภาษาบาลีใช้นําหน้าศัพท์อื่น แปลว่า เฉพาะ เช่น ปฏิทิน, ตอบ เช่น ปฏิพากย์, ทวน เช่น ปฏิโลม, กลับ เช่น ปฏิวัติ. (ป.; ส. ปฺรติ).”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ปฏิ-” ว่า back (to), against, towards, in opposition to, opposite (กลับ, ตอบ, เฉพาะ, มุ่งไปยัง, ตรงกันข้าม, กลับกัน)
(ข) “พทฺธ” อ่านว่า พัด-ทะ รากศัพท์มาจาก พธฺ (ธาตุ = ผูก, มัด, พัน) + ต ปัจจัย, แปลง ต เป็น ทฺธ, ลบที่สุดธาตุ
: แปลง ต เป็น ทฺธ : พธฺ + ต = พธฺต > พธทฺธ
: ลบที่สุดธาตุ : พธทฺธ > พทฺธ
อีกนัยหนึ่ง “พทฺธ” รากศัพท์มาจาก พนฺธฺ (ธาตุ = ผูก, มัด, พัน) + ต ปัจจัย, ลบ น (พนฺธ > พธฺ), แปลง ต กับที่สุดธาตุเป็น ทฺธ,(ธ + ต = ทฺธ)
: พนฺธ > พธฺ + ต = พธต > พทฺธ
“พทฺธ” แปลตามศัพท์ว่า “อันเขาผูกแล้ว” เป็นคำกริยาและเป็นคุณศัพท์ ใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ผูก (bound), อยู่ในความผูกพัน (bound, in bondage)
(2) ติดบ่วง, ถูกกับดัก (snared, trapped)
(3) ทำให้มั่นคง, ตั้งหลักแหล่ง, ผูก, รัด, ผูกพันให้อยู่กับที่ (made firm, settled, fastened, bound to a cert. place)
(4) ตกลงกัน, ได้มา (contracted, acquired)
(5) ผูก, ติดหรือแนบ (bound to, addicted or attached to)
(6) เอามารวมกัน, นวดหรือคลุก, ทำเป็นก้อน (put together, kneaded, made into cakes [of meal])
(7) มัดเข้าด้วยกัน, ต่อโยงกัน, รวมกันเป็นกลุ่ม (bound together, linked, clustered)
(8) กำหนด, ตกลง (set, made up [of the mind])
ปฏิ + พทฺธ = ปฏิพทฺธ แปลตามศัพท์ว่า “ผูกเข้าไว้โดยเฉพาะ” หมายถึง ผูกหรือมัด, ถูกพันธนาการ, ถูกดึงดูด, ขึ้นอยู่กับ (bound to, in fetters or bonds, attracted to or by, dependent on)
บาลี “ปฏิพทฺธ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปฏิพัทธ์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ปฏิพัทธ์ : (คำกริยา) ผูกพัน, รักใคร่, เช่น มีจิตปฏิพัทธ์. (ป. ปฏิพทฺธ; ส. ปฺรติพทฺธ).”
(๓) “ชีวิก”
บาลีอ่านว่า ชี-วิ-กะ รูปคำเดิมมาจาก ชีว + อิก ปัจจัย
(ก) “ชีว” (ชี-วะ) รากศัพท์มาจาก ชีวฺ (ธาตุ = มีชีวิต) + อ (อะ) ปัจจัย
: ชีวฺ + อ = ชีว (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้มีชีวะ” หมายถึง ชีวิต (life)
(ข) ชีว + อิก = ชีวิก แปลตามศัพท์ว่า “ประกอบด้วยชีวะ” หมายถึง ความเป็นอยู่, การหาเลี้ยงชีพ (living, livelihood)
การประสมคำ :
๑ ปร + ปฏิพทฺธ = ปรปฏิพทฺธ (ปะ-ระ-ปะ-ติ-พัด-ทะ) แปลตามศัพท์ว่า “เนื่องเฉพาะกับผู้อื่น” หมายถึง พึ่งพิง, อาศัยหรือขึ้นอยู่กับผู้อื่น (resting, relying, or dependent on someone else)
๒ ปรปฏิพทฺธ + ชีวิก = ปรปฏิพทฺธชีวิก (ปะ-ระ-ปะ-ติ-พัด-ทะ-ชี-วิ-กะ) แปลตามศัพท์ว่า “มีความเป็นอยู่เนื่องเฉพาะกับผู้อื่น” หมายถึง อาศัยคนอื่นเพื่อยังชีวิต (dependent on someone else for a living)
“ปรปฏิพทฺธชีวิก” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปรปฏิพัทธชีวิก” อ่านว่า ปะ-ระ-ปะ-ติ-พัด-ทะ-ชี-วิก
ขยายความ :
“ปรปฏิพัทธชีวิก” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 และเท่าที่สังเกตดู ไม่พบว่ามีใครนำไปใช้ในการพูดการเขียนหรือการสื่อสารตามปกติ จึงนับว่าเป็นคำแปลกหน้าคำหนึ่ง
“ปรปฏิพัทธชีวิก” (ปรปฏิพทฺธชีวิก) คำนี้ มีใช้ในคัมภีร์ เป็นคำเรียก “บรรพชา” คือวิถีชีวิตของนักบวชว่าเป็นการครองชีพที่ลำบาก เพราะเป็น “ปรปฏิพัทธชีวิก” คือชีวิตที่ต้องอาศัยผู้อื่น ดังข้อความตอนหนึ่งในอรรถกถาโสมนัสชาดก ดังนี้ –
…………..
ตาต ปพฺพชฺชา นาม ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ทุกฺขา มา ปพฺพชิ ราชา โหหิ ฯ
ลูกรัก ขึ้นชื่อว่าการบรรพชาเป็นทุกข์ เพราะต้องมีชีวิตเนื่องด้วยผู้อื่น เจ้าอย่าบวชเลย จงเป็นพระราชาเถิด
(พระเจ้าเรณุราชแห่งอุตรปัญจาลนคร แคว้นกุรุ ตรัสกับโสมนัสกุมารพระโอรสผู้ตั้งพระทัยจะบวช แต่พระราชาไม่เต็มพระทัยจะให้บวช)
ที่มา: โสมนัสชาดก วีสตินิบาต ชาตกัฏฐกถา ภาค 7 หน้า 108
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ข้าวในบาตรจะไม่ขาดทุน
: ถ้าเนื้อนาบุญไม่ขาดธรรม
#บาลีวันละคำ (4,030)
25-6-66
…………………………….
…………………………….