เทียน candle (บาลีวันละคำ 4,088)

เทียน candle

บาลีว่าอย่างไร

คำไทยว่า “เทียน” คำอังกฤษว่า candle คนไทย-โดยเฉพาะไทยสมัยใหม่ที่คุ้นกับคำฝรั่งมาตั้งแต่เกิด-ล้วนแต่เข้าใจกันดี แต่ถ้าถามว่า-แล้วคำบาลีว่าอย่างไร หลายคนอาจจะงง

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล candle เป็นไทยว่า เทียนไข, เทียนขี้ผึ้ง

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล candle เป็นบาลีว่า: 

(1) sitthavaṭṭikā สิตฺถวฏฺฏิกา (สิด-ถะ-วัด-ติ-กา) = ไส้ของขี้ผึ้ง, ขี้ผึ้งที่มีไส้

(2) sitthadīpikā สิตฺถทีปิกา (สิด-ถะ-ที-ปิ-กา) = ดวงไฟที่เป็นขี้ผึ้ง, ขี้ผึ้งที่เป็นดวงไฟ

คำบาลีสามัญที่หมายถึง “ดวงไฟ” คือ “ปทีป” อ่านว่า ปะ-ที-ปะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทิปฺ (ธาตุ = สว่าง, รุ่งโรจน์) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะต้นธาตุ คือ อิ ที่ ทิ-(ปฺ) เป็น อี (ทิปฺ > ทีป) 

: ป + ทิปฺ = ปทิปฺ + ณ = ปทิปณ > ปทิป > ปทีป แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่สว่างไปทั่ว” 

“ปทีป” (ปุงลิงค์) หมายถึง –

(1) แสงสว่าง (a light) 

(2) ตะเกียง, โคมไฟ (a lamp)

บาลี “ปทีป” สันสกฤตเป็น “ปฺรทีป”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า 

“ปฺรทีป : (คำนาม) ‘ประทีป,’ โคมไฟ, ตะเกียง; a lamp.”

“ปทีป” ในภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประทีป”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ประทีป : (คำนาม) ไฟที่มีเปลวสว่าง (หมายเอาตะเกียง ไฟเทียน เป็นต้น), ตะเกียง, โคม. (ส. ปฺรทีป; ป. ปทีป).”

นอกจากเป็น “ปทีป” แล้ว บาลียังเป็น “ทีป” อีกรูปหนึ่ง

“ทีป” อ่านว่า ที-ปะ รากศัพท์มาจาก ทีปฺ (ธาตุ = สว่าง, รุ่งเรือง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ 

: ทีปฺ + ณ = ทีปณ > ทีป (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้สว่าง” หมายถึง ดวงประทีป, โคมไฟ, ตะเกียง (a lamp) 

“ทีป” ในบาลีนอกจากหมายถึงประทีปหรือตะเกียงแล้ว ยังใช้ในความหมายอื่นอีก (รากศัพท์อาจต่างกัน) ดังนี้ –

(1) เกาะ, ทวีป (an island, continent) 

(2) พื้นดิน, ดินแข็ง (terra firma) 

(3) ฐานที่มั่นคง, สถานที่สำหรับอาศัย, สรณะ, ที่พึ่ง (solid foundation, resting-place, shelter, refuge)

(4) รถที่หุ้มด้วยหนังเสือดำ (a car covered with a panther’s skin)

(5) ความปลอดพ้นจากทุกข์ภัย, นิพพาน (salvation)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) ทีป ๑, ทีปะ ๑ : (คำแบบ) (คำนาม) แสงไฟ. (ป., ส.). 

(2) ทีป ๒, ทีปะ ๒ : (คำแบบ) (คำนาม) เกาะ. (ป.; ส. ทฺวีป).

นอกจากเป็น “ปทีป” และ “ทีป” แล้ว บางแห่งยังระบุชัดลงไปเป็น “เตลปฺปทีป” (เต-ลับ-ปะ-ที-ปะ) แปลว่า ตะเกียงน้ำมัน (an oil lamp)

มีคำอธิบายกระบวนการทำงานของ “เตลปฺปทีป” ว่า –

เตลญฺ จ วฏฺฏิญฺ จ เตลปทีโป ฌายติ.

แปลตรงตัวว่า ตะเกียงน้ำมันเผาน้ำมันด้วย เผาไส้ด้วย

หมายความว่า ตะเกียงน้ำมันนั้น ถ้าไม่มีน้ำมันและไม่มีไส้ ก็ทำงานไม่ได้ เป็นธรรมชาติธรรมดาง่ายๆ แต่เรามักจะมองข้ามหรือลืมนึก

สรุปว่า โดยความหมายเป็นกลางๆ ทั่วไป เทียน หรือ candle หมายถึง ดวงไฟ ซึ่งไม่จำเป็นต้องเป็นขี้ผึ่งหรือเทียนโดยตรงเสมอไป แต่เป็นวัตถุหรือวัสดุอื่นใดก็ได้ที่ทำงานให้แสงสว่าง

บาลีใช้ได้หลายคำ เช่น –

ปทีป

ทีป

สิตฺถวฏฺฏิกา

สิตฺถทีปิกา

เตลปฺปทีป

เมื่อพูดถึง “ดวงไฟ” ที่ทำหน้าที่ให้แสงสว่าง ใช้บาลีคำไหน ก็ได้ความตามต้องการ

…………..

ดูก่อนภราดา!

ปริศนาธรรมจากคำแปลบาลี –

ทีปํ  คเวสถ

: ยามน้ำท่วม จงแสวงหาเทียน

: ยามความมือมาเยี่ยมเยียน จงแสวงหาเกาะ

#บาลีวันละคำ (4,088)

22-8-66

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….