ขม = ข่ม (บาลีวันละคำ 4,134)
ขม = ข่ม
คำที่น่าลากเข้าวัด
“ขม” ที่ยกขึ้นตั้งในที่นี้เป็นคำบาลี อ่านว่า ขะ-มะ รากศัพท์มาจาก ขมฺ (ธาตุ = อดทน, อดกลั้น) + อ (อะ) ปัจจัย
: ขมฺ + อ = ขม แปลตามศัพท์ว่า “อดกลั้น” ใช้เป็นคุณศัพท์ มีความหมายดังนี้ –
(1) อดทน (patient)
(2) อภัยให้ (forgiving)
(3) อดกลั้น, ทนได้, แข็งแกร่งต่อ [ความหนาวและความร้อน] (enduring, bearing, hardened to [frost & heat])
(3) เหมาะแก่ (fit for)
“ขม” ถ้าเป็นคำกริยา (ปฐมบุรุษ เอกพจน์) เป็น “ขมติ” (ขะ-มะ-ติ) มีความหมายดังนี้ –
1 อดทน, อดกลั้น, ให้อภัย (to be patient, to endure, to forgive)
2 เหมาะสม, ดูเหมือนจะดี (to be fit, to seem good)
3 เหมาะเจาะ, ตามใจชอบ, เห็นชอบด้วย (to be fit for, to indulge in, to approve of)
ถ้าเป็น “ขมาเปติ” (ขะ-มา-เป-ติ ภาษาไวยากรณ์บาลีเรียกว่า เหตุกรรตุวาจก ไวยากรณ์ไทยเรียก การิตวาจก) มีความหมายว่า ทำให้สงบ, ขอให้ยกโทษ, สั่งให้ขอโทษ (to pacify, to ask one’s pardon, to apologize)
ถ้าพูดว่า “ข้าพเจ้าขอโทษ” (I beg your pardon) คำกริยาภาษาบาลีว่า “ขมามิ” (ขะ-มา-มิ)
อภิปรายขยายความ :
(1) ในภาษาไทยมีคำว่า “ขมา” เช่น “ขอขมา” อาจกร่อนมาจากเสียงคำกริยา “ขมาเปติ” หรือ “ขมามิ” ในบาลี
(2) อีกนัยหนึ่ง “ขม” (ขะ-มะ) ในบาลีนั่นเอง แต่ออกเสียงพยางค์ท้ายยืดไปแบบหยุดไม่สนิท ขะ-มะ จึงเป็น ขะ-มา
(3) “ขม” ในบาลีมีความหมายเหมือน “ขันติ” ที่เราแปลกันว่า “ความอดทน” พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ขนฺติ” ว่า patience, forbearance, forgiveness (ความอดทน, ความอดกลั้น, การให้อภัย)
(4) “ขม” ในบาลี เป็น “กฺษม” ในสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “กฺษม” (คำเดียวกับที่พจนานุกรมฯ ว่า “กฺษมา”) บอกไว้ดังนี้ –
“กฺษม : (คำวิเศษณ์) มีความเพียร, มีความอดกลั้น; งดเว้น; สามารถ; มีความกรุณา; สมควร, เหมาะ; patient, enduring; forbearing or refraining from; adequate or able, suitable, fit;- (คำนาม) ความเพียร; โลก; คืน, ค่ำ, ราตรีกาล; นามพระทุรคา; ความเหมาะ; patience; the earth; night; a name of Duragā; propriety or fitness.”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 มีคำว่า “กษมา” บอกไว้ว่า –
“กษมา ๑ : (คำแบบ) (คำนาม) ความอดกลั้น, ความอดโทษ, เช่น พระกษมาเสมอหล้า สี่แดน. (ยวนพ่าย). (คำกริยา) กล่าวคําขอโทษ, โดยมากใช้ว่า ษมา. (ส. กฺษมา; ป. ขมา).”
(5) ในภาษาไทยมีคำว่า “ข่ม” เป็นคำกริยา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ดังนี้ –
(๑) ใช้กำลังกดลงไม่ให้เผยอขึ้น
(๒) สานลายด้วยการใช้เส้นตอกเป็นต้นที่เป็นเส้นสานขัดทับอยู่ข้างบนเส้นตอกที่เป็นเส้นยืน ตรงข้ามกับคำ ยก คือ ใช้เส้นสานลอดใต้เส้นยืน เช่น ยก ๒ ข่ม ๒
(๓) โดยปริยายหมายความว่า แสดงกิริยาวาจาให้เห็นว่าเหนือกว่า หรือทำให้อีกฝ่ายหนึ่งรู้สึกว่าด้อยกว่า เช่น แต่งตัวข่มเพื่อน พูดข่ม, บังคับ เช่น ข่มใจ ข่มอารมณ์
(๔) ครอบ.
ความหมายในข้อ (๓) ที่ว่า “บังคับ เช่น ข่มใจ ข่มอารมณ์” ตรงกับความหมายของ “ขม” (ขะ-มะ) ของบาลีพอดี
ดีร้าย “ข่ม” ในภาษาไทยอาจมาจาก “ขม” (ขะ-มะ) ในบาลีนี่เอง
นี่เป็นความเห็นทางวิชาการ ไม่ใช่คำสรุปยุติ หรือชวนให้เชื่อ
…………..
ดูก่อนภราดา!
: “ขม” คือ “ข่ม” ไม่ได้สอนให้นิยมการเก็บกด
: แต่สอนให้รู้จักลดอารมณ์ร้อน
#บาลีวันละคำ (4,134)
7-10-66
…………………………….
…………………………….