ธรรมยุติกนิกาย (บาลีวันละคำ 1,299)

ธรรมยุติกนิกาย

อ่านว่า ทำ-มะ-ยุด-ติ-กะ-นิ-กาย

ประกอบด้วย ธรรม + ยุติก + นิกาย

(๑) “ธรรม”

บาลีเป็น “ธมฺม” อ่านว่า ทำ-มะ รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ และ ร ต้นปัจจัย = ธมฺม

: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม แปลตามศัพท์ว่า “สภาพที่ทรงไว้”

ธมฺม สันสกฤตเป็น ธรฺม เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น ธรรม

พจน.54 บอกความหมายของ “ธรรม” ไว้ดังนี้ –

(1) คุณความดี เช่น เป็นคนมีธรรมะ เป็นคนมีศีลมีธรรม

(2) คําสั่งสอนในศาสนา เช่น แสดงธรรม ฟังธรรม ธรรมะของพระพุทธเจ้า

(3) หลักประพฤติปฏิบัติในศาสนา เช่น ปฏิบัติธรรม ประพฤติธรรม

(4) ความจริง เช่น ได้ดวงตาเห็นธรรม

(5) ความยุติธรรม, ความถูกต้อง, เช่น ความเป็นธรรมในสังคม

(6) กฎ, กฎเกณฑ์, เช่น ธรรมะแห่งหมู่คณะ

(7) กฎหมาย เช่น ธรรมะระหว่างประเทศ

(8) สิ่งของ เช่น เครื่องไทยธรรม

(๒) “ยุติก”

บาลีเป็น “ยุตฺติก” อ่านว่า ยุด-ติ-กะ มาจาก ยุตฺต + อิก ปัจจัย

“ยุตฺต” มีรากศัพท์มาจาก ยุชฺ (ธาตุ = ประกอบ) + ต ปัจจัย, แปลงที่สุดธาตุ (คือ ชฺ) กับ ต เป็น ตฺต

: ยุชฺ + ต = ยุชต > ยุตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ประกอบแล้ว” ใช้ในความหมายต่างๆ ดังนี้ –

(1) เทียมแอก, ใส่เครื่องสำหรับใช้งาน (yoked, harnessed)

(2) เข้าคู่, เชื่อมโยงกัน (coupled; connected with)

(3) อุทิศให้, ใช้กับ, คุ้นเคย, ประกอบ (devoted to, applied to, given to, engaged in)

(4) หาให้; กำหนด, ตระเตรียม, เรียบร้อย, พร้อม (furnished; fixed, prepared, in order, ready)

(5) สามารถ, เหมาะ (-ที่จะ หรือ-เพื่อจะ) (able, fit) (to or for)

(6) เหมาะเจาะ, พอเพียง (suitable, sufficient)

(7) เหมาะสม, ถูกต้อง (proper, right)

(8) เนื่องด้วย (due to)

(9) การมาบรรจบกัน หรือเข้าร่วมกัน (conjunction)

ยุตฺต + อิก = ยุตฺติก (ยุด-ติ-กะ) แปลว่า “ผู้ประกอบ-” ในภาษาไทยตัด ต ออกตัวหนึ่ง เขียนเป็น “ยุติก” แต่คงอ่านว่า ยุด-ติ-กะ เท่าเดิม

ธมฺม + ยุตฺติก = ธมฺมยุตฺติก > ธรรมยุติก (ทำ-มะ-ยุด-ติ-กะ-) แปลว่า “ผู้ประกอบด้วยธรรม”

(๓) “นิกาย”

บาลีอ่านว่า นิ-กา-ยะ รากศัพท์มาจาก นิ (ไม่มี, ออก) + จิ (ธาตุ = สะสม) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ จิ เป็น เอ, แปลง เอ เป็น อาย (จิ > เจ > จาย), แปลง จ เป็น ก

: นิ + จิ + ณ = นิจิณ > นิจิ > นิเจ > นิจาย > นิกาย แปลตามศัพท์ว่า “หมู่ที่สะสมส่วนย่อยทั้งหลายไว้โดยไม่ต่างกัน” ( = พวกที่ไม่ต่างกันมารวมอยู่ด้วยกัน) หมายถึง การรวบรวม, การประชุม, ชั้น, กลุ่ม, พวก, หมู่ (collection, assemblage, class, group)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “นิกาย” ไว้ว่า –

(1) หมู่, พวก, หมวด, ใช้เกี่ยวกับศาสนา ในกรณีเช่นคณะนักบวชในศาสนาเดียวกัน ที่แยกออกไปเป็นพวก ๆ เช่น มหานิกาย ธรรมยุติกนิกาย นิกายโรมันคาทอลิก นิกายโปรเตสแตนต์.

(2) เรียกคัมภีร์พระสุตตันตปิฎกที่แยกออกเป็น ๕ หมวดใหญ่ คือ ทีฆนิกาย มัชฌิมนิกาย สังยุตนิกาย อังคุตรนิกาย ขุทกนิกาย.

ธรรมยุติก + นิกาย = ธรรมยุติกนิกาย (ทำ-มะ-ยุด-ติ-กะ-นิ-กาย) แปลว่า “กลุ่มของผู้ประกอบด้วยธรรม”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

(1) ธรรมยุต, ธรรมยุติกนิกาย : ดู คณะธรรมยุต

(2) คณะธรรมยุต : คณะสงฆ์ที่ตั้งขึ้นใหม่ เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงผนวชเป็นภิกษุในรัชกาลที่ 3 (เรียกว่า ธรรมยุตติกา หรือ ธรรมยุติกนิกาย ก็มี); สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงให้ความหมายว่า “พระสงฆ์ออกจากมหานิกายนั้นเอง แต่ได้รับอุปสมบทในรามัญนิกายด้วย” (การคณะสงฆ์ น. 10)

ข้อสังเกต :

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 เก็บคำว่า “ธรรมยุต” ไว้ บอกไว้ว่า –

“ธรรมยุต : (คำนาม) ชื่อพระสงฆ์นิกายหนึ่ง, คู่กับมหานิกาย, ธรรมยุติกนิกาย ก็เรียก.”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เปลี่ยนคำตั้งใหม่ ไม่มีคำว่า “ธรรมยุต” แต่มีคำว่า “ธรรมยุติกนิกาย” และแก้ไขบทนิยามใหม่เป็น –

“ธรรมยุติกนิกาย : (คำนาม) ชื่อคณะสงฆ์นิกายหนึ่ง, คู่กับมหานิกาย, เรียกสั้น ๆ ว่า ธรรมยุต.”

พจน.54 บอกว่า ธรรมยุติกนิกาย เรียกสั้น ๆ ว่า “ธรรมยุต”

แต่คำว่า “ธรรมยุต” ก็ถูกตัดออก ไม่มีเก็บไว้ใน พจน.54 ทั้งๆ ที่เคยมีใน พจน.42

: ธรรม หาไม่ยาก

: แต่ผู้ประกอบด้วยธรรม หาไม่ง่าย

19-12-58

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย