บุญเขต (บาลีวันละคำ 1,332)

บุญเขต

อ่านว่า บุน-ยะ-เขด (ไม่ใช่ บุน-เขด)

ประกอบด้วย บุญ + เขต

(๑) “บุญ”

บาลีเป็น “ปุญฺญ” (ปุน-ยะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) ปุ (ธาตุ = ชำระ สะอาด) + ณฺย ปัจจัย, ลง น อาคม ระว่างธาตุ + ปัจจัย (ปุ + น + ณฺย), ลบ ณฺ, แปลง นฺย เป็น ญ, ซ้อน ญฺ

: ปุ + น = ปุน + ณฺย = ปุนณฺย > ปุนฺย > ปุญฺ + ญ = ปุญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “กรรมที่ชำระสันดานของตนให้สะอาด” “กรรมที่ชำระผู้ทำให้สะอาด”

(2) ปุชฺช (น่าบูชา) + ชนฺ (ธาตุ = เกิด) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ชฺช, ช และ ณ, แปลง นฺย เป็น ญ, ซ้อน ญฺ

: ปุชฺช + ชนฺ + ณฺย = ปุชฺชชนณฺย > ปุชนณฺย > ปุนณฺย > ปุนฺย > ปุญฺ + ญ = ปุญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “สภาวะอันทำให้เกิดความน่าบูชา”

(3) ปุณฺณ (เต็ม) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺณ, ก และ ณ, แปลง รย เป็น ญ, ซ้อน ญฺ

: ปุณฺณ + กรฺ + ณฺย = ปุณฺณกรณฺย > ปุกรณฺย > ปุรณฺย > ปุรย > ปุญ + ญ = ปุญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “การกระทำอันทำให้เต็มอิ่มสมน้ำใจ”

“ปุญฺญ” หมายถึง เครื่องชำระสันดาน, ความดี, กรรมที่ดีงามเป็นประโยชน์, ความประพฤติชอบทางกายวาจาและใจ, กุศลกรรม, ความสุข, กุศลธรรม (merit; meritorious action; virtue; righteousness; moral acts; good works)

“ปุญฺญ” ภาษาไทยใช้ว่า “บุญ” ความหมายที่เข้าใจกันทั่วไปคือ การกระทําดีตามหลักคําสอนในศาสนา

ดูเพิ่มเติม : “บุญ” บาลีวันละคำ (1,225) 6-10-58

(๒) “เขต”

บาลีเป็น “เขตฺต” (เขด-ตะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) ขิปฺ (ธาตุ = หว่าน, กระจายออก) + ต ปัจจัย, แผลง อิ ที่ ขิ-(ปฺ) เป็น เอ, ลบ ปฺ ที่สุดธาตุ, ซ้อน ต

: ขิปฺ > เขป + ต = เขปต > เขต + ต = เขตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่หว่านพืช”

(2) ขิตฺต (เมล็ดพืชที่หว่านไป) + ตา (ธาตุ = รักษา) + อ ปัจจัย, แผลง อิ ที่ ขิ-(ตฺต) เป็น เอ, ลบ ต ที่ (ขิตฺ)-ต (ภาษาไวยากรณ์ว่า “ลบที่สุดบทหน้า”), ลบสระที่สุดธาตุ: ตา > ต

: ขิตฺต + ตา = ขิตฺตตา > ขิตฺตต + อ = ขิตฺตต > ขิตฺต > เขตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่รักษาพืชที่หว่านไว้”

“เขตฺต” หมายถึง :

(1) นา, ที่ดินแปลงหนึ่ง, ที่ดินอันเหมาะสมแก่การเพาะปลูก, ที่ตั้ง (a field, a plot of land, arable land, a site)

(2) ที่อันเป็นเนื้อนาบุญ, กองแห่งกุศลกรรม (the soil of merit, the deposit of good deeds)

“เขตฺต” ภาษาไทยปัจจุบันใช้เป็น “เขต” (ตัด ต ออกตัวหนึ่ง) อ่านว่า เขด

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เขต : (คำนาม) แดนที่กําหนดขีดคั่นไว้ เช่น เขตป่า เขตบ้าน, เวลาที่กําหนดขีดคั่นไว้ เช่น หมดเขตวันที่ ๑๕. (ป. เขตฺต). (โบราณเขียนว่า เขตร).”

ปุญฺญ + เขตฺต ซ้อน กฺ ระหว่าง ปุญฺญ + เขตฺต : ปุญฺญ + กฺ + เขตฺต = ปุญฺญกฺเขตฺต (ปุน-ยัก-เขด-ตะ) แปลตามศัพท์ว่า “เขตแห่งบุญ” “นาแห่งบุญ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ไขความ “ปุญฺญกฺเขตฺต” ว่า –

field of merit, Ep. of the Sangha or any holy personalities, doing good (lit. planting seeds of merit) to whom is a source of future compensation to the benefactor. (เนื้อนาบุญ, เป็นคำแสดงคุณลักษณะของพระสงฆ์หรือผู้ถือบวช, ทำความดี (ตามตัว. การปลูกพืชคือบุญ) ต่อผู้ที่เป็นบ่อเกิดแห่งบุญ ซึ่งจะหวังให้ผลต่อผู้ทำในอนาคต)

“ปุญฺญกฺเขตฺต” มักจะพูดควบกับ “อนุตฺตร” เป็น อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ แปลว่า เนื้อนาบุญอันไม่มีที่เปรียบ (unsurpassed field of merit)

ปุญฺญกฺเขตฺต > บุญเขต เป็นคำแสดงคุณของพระสงฆ์ คำเต็มๆ ว่า อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บุญเขต : (คำนาม) เนื้อนาบุญ, แหล่งที่ควรแก่การทำบุญ เช่น พระสงฆ์. (ป. ปุญฺญกฺเขตฺต).”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ที่คำว่า “สังฆคุณ” ไขความบทนี้ไว้ว่า –

“อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส : เป็นนาบุญอันยอดเยี่ยมของโลก คือเป็นแหล่งปลูกเพาะและเผยแพร่ความดีที่ยอดเยี่ยมของโลก”

…….

สาธุชนพึงสดับ :

…….

บทว่า อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส ความว่า พระสงฆ์เป็นที่เพาะปลูกบุญของชาวโลกทั้งปวง ไม่มีที่เสมอ

เหมือนอย่างว่าที่เพาะปลูกข้าวสาลีก็ดี ข้าวเหนียวก็ดี ของพระราชาหรือของอำมาตย์ก็ตาม เขาก็เรียก  รญฺโญ  สาลิกฺเขตฺตํ  รญฺโญ  ยวกฺเขตฺตํ นาข้าวสาลีของพระราชา นาข้าวเหนียวของพระราชา ดังนี้เป็นต้น ฉันใด

พระสงฆ์ก็เป็นที่เพาะปลูกบุญทั้งหลาย ( = ปุญฺญกฺเขตฺตํ) ของชาวโลกทั้งปวง ฉันนั้น

แท้จริง เพราะอาศัยพระสงฆ์ บุญทั้งหลายอันเป็นเครื่องบันดาลประโยชน์เกื้อกูลและความสุขนานาประการของชาวโลกจึงได้งอกขึ้น เพราะเหตุนั้น พระสงฆ์จึงชื่อว่าเป็นนาบุญของโลกไม่มีนาอื่นยิ่งกว่า ด้วยประการฉะนี้

ที่มา:

วิสุทธิมรรคปกรณ์ ภาค 1 หน้า 282

วิสุทธิมรรคแปล ภาค 1 ตอน 2 หน้า 305

: พุทธบริษัทขาดทุน

: ถ้านาบุญขาดพระธรรมวินัย

22-1-59

ต้นฉบับ