พเนจร (บาลีวันละคำ 870)
พเนจร
อ่านว่า พะ-เน-จอน
เทียบบาลีเป็น “วเนจร” อ่านว่า วะ-เน-จะ-ระ
ประกอบด้วย วเน + จร
“วเน” รูปคำเดิมคือ “วน” (วะ-นะ) แปลตามรากศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นที่เสพสุขแห่งเหล่าสัตว์” (2) “ที่เป็นที่ส่งเสียงแห่งเหล่าสัตว์” (3) “ที่อันผู้ต้องการวิเวกย่อมเสพอาศัย” ความหมายที่รู้กันเป็นสามัญคือ ป่า, ดง, สวน
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “วน” แบบขยายความว่า the forest; wood; as a place of pleasure & sport (ป่า; ป่าไม้; เป็นสถานที่รื่นรมย์และกีฬา)
เมื่อเอา “วน”(วะ-นะ) ไปแจกรูปด้วยวิภัตตินาม (ตามกฎที่รู้กันว่า “บาลีเป็นภาษาที่มีวิภัตติปัจจัย”) เป็น “วเน” (วะ-เน) คราวนี้ไม่ได้แปลว่า “ป่า” เฉยๆ ต้องแปลว่า “ในป่า”
“จร” แปลว่า “ผู้เที่ยวไป”
วเน + จร ถ้าพูดเป็นประโยคก็ว่า –
วเน จรติ อิติ วเนจโร = ผู้ใดเที่ยวไปในป่า เหตุนั้น ผู้นั้นจึงชื่อว่า วเนจโร
วเนจโร = วเนจร แปลว่า “ผู้เที่ยวไปในป่า”
ปกติคำนี้ต้องลบวิภัตติที่ “วเน” ออก เป็น “วน” ตามเดิม : วเน + จร = วนจร
แต่ “วเนจร” เป็นคำพิเศษ สมาสกันแล้วคงวิภัตติไว้ ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อลุตตสมาส” = สมาสชนิดไม่ลบวิภัตติ
“วเนจร” ในภาษาไทยแปลง ว เป็น พ ตามหลักนิยมที่เราคุ้นกันดี เป็น “พเนจร”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า –
“พเนจร : (คำนาม) ผู้เที่ยวป่า, พรานป่า; โดยปริยายหมายความว่า ร่อนเร่ไป, เที่ยวไปโดยไร้จุดหมาย. (ป., ส. วเนจร).”
แต่พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 แก้ไขคำนิยามใหม่เป็น –
“พเนจร : (คำนาม) คนเที่ยวป่า, พรานป่า; โดยปริยายหมายความว่า เที่ยวไปเรื่อยๆ เช่น ชายพเนจร. (ป., ส. วเนจร).”
โปรดสังเกต : พเนจร
(1) ตามศัพท์และความหมายเดิมคือ “เที่ยวไปในป่า” = พรานป่า (a forester)
(2) ความหมายโดยปริยายในภาษาไทย –
เดิมบอกว่า “ร่อนเร่ไป, เที่ยวไปโดยไร้จุดหมาย”
แก้ไขใหม่เป็น “เที่ยวไปเรื่อยๆ”
: ชีวิตคือการพเนจรในวัฏสงสาร
: ถ้ายังเป็นปุถุชนก็ต้องเวียนวนอีกนานแสนนาน
#บาลีวันละคำ (870)
5-10-57