นาคบาศ (บาลีวันละคำ 921)

นาคบาศ

ประกอบด้วยคำว่า นาค + บาศ

(๑) “นาค”

บาลีอ่านว่า นา-คะ ใช้ในภาษาไทยคำเดียว อ่านว่า นาก ถ้ามีคำอื่นมาสมาสท้าย อ่านว่า นา-คะ- หรือ นาก-คะ-

คำว่า “นาค” ในบาลีมีความหมายหลายอย่าง ดังนี้ –

(1) งูใหญ่มีหงอน ที่เรามักเรียกกันว่า “พญานาค” ภาษาบาลีว่า นาคราชา (นา-คะ-รา-ชา) เป็นความหมายที่เราคุ้นกันมากที่สุด

(2) “สัตว์ที่มองเห็นเป็นเหมือนภูเขา” = ช้าง หมายถึงช้างที่ฝึกหัดเป็นอย่างดีแล้ว เช่นช้างศึก

(3) “ต้นไม้ที่ไปไหนไม่ได้” = ไม้กากะทิง (ใบและผลคล้ายสารภี แต่ใบขึ้นสันมากและผลกลมกว่า เปลือกเมล็ดแข็ง ใช้ทําลูกฉลากหรือกระบวยของเล่น, สารภีทะเล หรือ กระทึง ก็เรียก)

(4) “ผู้ไม่มีผู้ที่เลิศกว่า” = ผู้เลิศ, พระอรหันต์

(5) “ผู้ไม่ทำบาปกรรม, ผู้ไม่มีบาป” = ผู้มุ่งจะบวช

การเรียกคนที่ไปอยู่วัดเตรียมตัวจะบวชหรือกําลังจะบวชว่า “นาค” มีมูลเหตุมาจากในเวลาทำพิธีบวช จะต้องระบุชื่อผู้บวชเป็นภาษาบาลี (ที่เรียกว่า “ฉายา” – ดูคำนี้) ในยุคแรกๆ มักสมมุติชื่อผู้บวชว่า “นาโค” ทุกคน (ปัจจุบันตั้งฉายาต่างกันออกไปเหมือนตั้งชื่อ)

คำว่า “นาโค = นาค” จึงเรียกกันติดปาก ใครจะบวชก็เรียกกันว่า “นาค” มาจนทุกวันนี้

(๒) “บาศ”

บาลีเป็น “ปาส” (ปา-สะ) สันสกฤตเป็น “ปาศ” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “บาศ” คำแปลที่คุ้นกันคือ “บ่วง”

ในภาษาไทยมีคำว่า “บ่วงบาศ” น่าจะเป็นคำซ้อน “บ่วง” คือ “บาศ” และ “บาศ” ก็คือ “บ่วง” แต่พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บ่วงบาศ : (คำนาม) บ่วงสําหรับโยนไปคล้อง.”

“ปาส” ในบาลียังแปลอย่างอื่นได้อีก คือ บ่วงแร้ว, กับดัก, เครื่องผูกรัด, โซ่ตรวน, มวยผม, รูลูกดุม

นาค + ปาส = นาคปาส (นา-คะ-ปา-สะ) > นาคบาศ ภาษาไทยอ่านว่า นาก-คะ-บาด พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“นาคบาศ : บ่วงที่เป็นงู เป็นชื่อศรของอินทรชิตที่แผลงไปเป็นงู. (ส.).”

สมญาภิธานรามเกียรติ ของท่าน “นาคะประทีป” แถลงคำว่า “นาคบาศ” ไว้สั้นๆ ว่า “ศรที่พระพรหมประทานอินทรชิต”

และที่คำว่า “อินทรชิต” ขยายความไว้ว่า –

“เมื่อศึกติดลงกา กุมภกรรณออกรบจนตายแล้ว, (อินทรชิต) ได้เป็นจอมทัพออกทำสงคราม, ครั้งแรก รบกับพระลักษมณ์ไม่แพ้ชนะกัน ครั้งที่สอง ทำพิธีชุบศรนาคบาศ, ถูกชามพุวราชทำลายพิธี, ออกรบกับพระลักษมณ์ แผลงศรเป็นนาคมัดพระลักษมณ์กับทหารล้มกลิ้งทั้งกองทัพ.”

ในคัมภีร์สัทธัมมปัชโชติกา อรรถกถามหานิทเทส (คุหฏุกสุตตนิทเทส) หน้า 145 ตอนอธิบายเรื่องกาม ว่าเป็นสิ่งที่ละได้ยาก ท่านใช้ศัพท์ว่า “นาคปาส” ในคำอุปมา ดังข้อความว่า –

“นาคปาสํ  วิย  ทุพฺพินิเวฐยา”

แปลว่า “กามทั้งหลายแหวกออกได้โดยยากดุจนาคบาศ”

สามบ่วง :

๏ มีบุตรบ่วงหนึ่งเกี้ยว……พันคอ

ทรัพย์ผูกบาทาคลอ………หน่วงไว้

ภรรยาเยี่ยงบ่วงปอ………..รึงรัด มือนา

สามบ่วงใครพ้นได้………..จึ่งพ้นสงสาร๚ะ๛

(โคลงโลกนิติ-สมเด็จกรมพระยาเดชาดิศร)

#บาลีวันละคำ (921)

25-11-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย