อุปนิสัย (บาลีวันละคำ 2,155)

อุปนิสัย

อ่านว่า อุ-ปะ-นิ-ไส ก็ได้ อุบ-ปะ-นิ-ไส ก็ได้

(ตามพจนานุกรมฯ)

ประกอบด้วย อุป + นิสัย

(๑) ความรู้เกี่ยวกับคำว่า “อุป-” :

“อุป-” มีขีด – ข้างหลังหมายความว่าไม่ใช้ตามลำพัง แต่ใช้นำหน้าคำอื่นเสมอ เป็นคำจำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค”

นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “อุป : เข้าไป, ใกล้, มั่น”

“อุป” ในบาลีใช้ในความหมายตามบริบทต่างๆ ประมวลได้ดังนี้ –

(1) ข้างบน, บน (on upon, up)

(2) ข้างนอก (out)

(3) สุดแต่ (up to)

(4) สูงขึ้น, ข้างต้น (higher, above)

(5) ใกล้ชิด, ใกล้เคียง, ใกล้ (close by, close to, near)

(6) ทีเดียว, โดยประการทั้งปวง (quite, altogether)

(7) เกือบ, ราว ๆ, ค่อนข้าง, เล็กน้อย, รอง, โดย –, น้อย ๆ, ทำตามแบบ (nearly, about, somewhat, a little, secondary, by — , miniature, made after the style of)

(๒) “นิสัย”

บาลีเป็น “นิสฺสย” อ่านว่า นิด-สะ-ยะ รากศัพท์มาจาก นิ (คำอุปสรรค = เข้า,ลง) + สิ (ธาตุ = อยู่) + อ ปัจจัย, แปลง อิ (ที่ สิ) เป็น ย (สูตรเต็มว่า “พฤทธิ์ อิ เป็น เอ, แปลง เอ เป็น อย”), (สิ > เส > สย), ซ้อน สฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (นิ + สฺ + สิ)

: นิ + สฺ + สิ = นิสฺสิ > นิสฺเส > นิสฺสย + อ = นิสฺสย แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่อาศัยอยู่” หมายถึง สิ่งซึ่งมีสิ่งอื่นต้องอาศัย, เครื่องค้ำจุน, การช่วยเหลือ, การป้องกัน; สิ่งของที่บริจาค, ขุมทรัพย์, สิ่งที่จำเป็น, เครื่องใช้สอย; พื้นฐาน, การให้ความไว้วางใจ (that on which anything depends, support, help, protection; endowment, resource, requisite, supply; foundation, reliance on)

“นิสฺสย” บาลี ส สองตัว ภาษาไทยเขียน “นิสัย” ส ตัวเดียว

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “นิสัย” ไว้ว่า –

(1) ความประพฤติที่เคยชิน เช่น ทําจนเป็นนิสัย.

(2) ที่พึ่ง, ที่พักพิง, ที่อาศัย, เช่น ขอนิสัยในการอุปสมบท.

ในภาษาไทย เรามักเข้าใจความหมายของ “นิสัย” ตามข้อ (1) กันเป็นส่วนมาก

อุป + นิสฺสย = อุปนิสฺสย แปลตามศัพท์ว่า “เข้าไปอาศัย” “ใกล้ต่อนิสัย” หมายถึงลักษณะหรือการกระทำบางอย่างที่เป็นพื้นฐานซึ่งเมื่อสะสมไปเรื่อยๆ หรือทำบ่อยๆ ก็จะก่อให้เกิดผลที่ถาวรต่อไปในภายหน้า

ตัวอย่างในชีวิตประจำวัน เช่น

– ดูภาพยนตร์ฝรั่งฟังเสียงภาษาอังกฤษในฟิล์มไปเรื่อยๆ นานวันเข้าทำให้ฟังฝรั่งพูดรู้เรื่องมากขึ้น

– ฝึกรักษาศีลห้าบางข้อได้เป็นบางวัน ต่อไปสามารถรักษาศีลห้าบางข้อได้หลายวัน สั่งสมไปเรื่อยๆ จนในที่สุดสามารถรักษาศีลห้าทุกข้อได้ทุกวัน

วิธีเข้าใจอีกนัยหนึ่ง :

“นิสัย” คือการกระทำที่เป็นธาตุแท้

“อุปนิสัย” คือการกระทำที่ยังไม่ใช่ธาตุแท้ เพียงแต่ใกล้จะเป็นธาตุแท้ ถ้าทำมากเข้า นานเข้า ในที่สุดจะกลายเป็นธาตุแท้

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อุปนิสฺสย” ว่า basis, reliance, support, foundation, assurance, certainty (พื้นฐาน, การยึดถือ, การอุดหนุน, หลักฐาน, หลักประกัน, ความแน่นอน) และขยายความต่อไปว่า esp. sufficing condition or qualification for Arahantship (โดยเฉพาะอย่างยิ่งอุปนิสัยหรือคุณธรรมที่พอแก่การเป็นพระอรหันต์)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุปนิสัย : (คำนาม) ความประพฤติที่เคยชินเป็นพื้นมาในสันดาน เช่น ก่อนที่พระพุทธเจ้าจะเสด็จไปเทศน์โปรดผู้ใดจะต้องทรงพิจารณาถึงอุปนิสัยของผู้นั้นก่อน, ความประพฤติที่เคยชินจนเกือบเป็นนิสัย เช่น นักเรียนคนนี้มีอุปนิสัยดี. (ป. อุปนิสฺสย).”

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าไม่เลิกอุปนิสัยโกหก

: จะตกนรกโดยไม่รู้ตัว

#บาลีวันละคำ (2,155)

7-5-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย