รัถยา (บาลีวันละคำ 2,210)

รัถยา

รู้ที่มาไว้ก็ดี

อ่านว่า รัด-ถะ-ยา

“รัถยา” บาลีเป็น “รจฺฉา” (รัด-ฉา) รากศัพท์มาจาก –

(1) รถ (รถ) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ (ณฺย > ย), แปลง ถฺย (คือ ถ ที่ รถ และ ย ที่ ณฺย ปัจจัย) เป็น ฉ, ซ้อน จฺ + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: รถ + ณฺย = รถญฺย > รถฺย (+ จฺ =) > รจฺฉ + อา = รจฺฉา แปลตามศัพท์ว่า “เส้นทางอันเกื้อกูลแก่รถ”

(2) รทฺ (ธาตุ = ขีด, เขียน) + ฉ ปัจจัย, แปลง ทฺ ที่สุดธาตุเป็น จฺ + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: รทฺ + ฉ = รทฺฉ > รจฺฉ + อา = รจฺฉา แปลตามศัพท์ว่า “เส้นทางอันคนเดินทางขีดขึ้น” (คือเดินจนเป็นเส้นทาง)

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “รจฺฉา” ว่า ถนน, ตรอก, ซอย, ทางเข้าบ้าน

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “รจฺฉา” ว่า a carriage road (ทางรถ, ทางเกวียน)

“รจฺฉา” เขียนแบบคำอ่านเป็น “รัจฉา” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “รัจฉา” ไว้ด้วย บอกไว้ว่า –

“รัจฉา : (คำนาม) ทางเดิน. (ป.; ส. รถฺยา).”

บาลี “รจฺฉา” สันสกฤตเป็น “รถฺยา”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่มีคำว่า “รถฺยา” แต่มีคำว่า “รถฺย” บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“รถฺย : (คำนาม) ‘รัถย์,’ ม้าเทียมรถ; หมู่รถ, รถหมู่หนึ่ง; ถนนหลวง; ล้อ, จักร์; a carriage-horse; a multitude of cars; a high street or main road; a wheel.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“รัถยา : (คำนาม) ทางเดิน. (ส. รถฺยา; ป. รจฺฉา).”

อภิปราย :

คำว่า “รัถยา” เป็นรูปคำสันสกฤต เมื่อเทียบกับบาลี “รจฺฉา” จะรู้สึกว่ารูปคำค่อนข้างแตกต่างกัน

แต่ถ้าดูขั้นตอนการประกอบศัพท์จะเห็นว่า “รจฺฉา” บาลีก็ผ่านการเป็น “รถฺย” เหมือนสันสกฤตมาก่อน

: รถ + ณฺย = รถญฺย > รถฺย (ดูข้างต้น)

ถ้าหยุดไว้แค่ “รถฺย” ก็จะตรงกับรูปสันสกฤต รถฺย > รถฺยา พอดี

แต่หลักนิยมของตัวสะกดตัวตามในบาลีไม่ยอมให้หยุดแค่นั้น “รถฺย” จึงกลายรูปต่อไปเป็น รจฺฉ > รจฺฉา

จะกล่าวว่า รถฺย > รถฺยา ก็คือบาลีที่ยังแต่งตัวไม่เสร็จก็ว่าได้

“รัถยา” สันสกฤตกับ “รจฺฉา” บาลี ว่าโดยเนื้อแท้จึงไม่ใช่คำที่แตกต่างกันแต่ประการใด

ในแง่ความหมาย “รัถยา” ก็มาจาก “รถ” ที่เรารู้จักกันดีนี่เอง

“รถ” ก็คือรถที่จะแล่นไปได้ก็ต้องอาศัยถนน

รัถยา” ก็คือถนนเป็นที่ให้รถอาศัยแล่นไปได้

เอารถกับถนนมาเทียบกัน คนทั่วไปมักชื่นชมรถ ให้ความสำคัญแก่รถ แต่แทบจะไม่ได้นึกถึงความสำคัญของถนน

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ไม่มีถนน รถจะแล่นไปได้อย่างไร

: ไม่มีคนยอมเป็นไพร่ ผู้ดีจะอยู่ได้ดังฤๅ

#บาลีวันละคำ (2,210)

1-7-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย