วิรัช (บาลีวันละคำ 2,777)
วิรัช
อ่านว่า วิ-รัด
ชื่อคนที่ออกเสียงว่า วิ-รัด ถ้าได้ยินแต่เสียง ไม่เห็นตัวหนังสือ ก็มีปัญหาอยู่บ้างว่าจะสะกดอย่างไร
วิรัติ
วิรัตน์
วิรัช
ในที่นี้สะกด “วิรัช” –รัช ช ช้าง
“วิรัช” บาลีเป็น “วิรช” อ่านว่า วิ-ระ-ชะ ประกอบด้วยคำว่า วิ + รช
(๑) “วิ”
ปกติเป็นคำจำพวก “อุปสรรค” นักเรียนบาลีท่องจำว่า “วิ : วิเศษ, แจ้ง, ต่าง”
แต่ในที่นี้ท่านว่า “วิ” ตัดมาจากคำเต็มว่า “วิคต” (วิ-คะ-ตะ) แปลว่า ไปที่อื่น, หายไป, สิ้นสุด; สูญหายหรือไปลับ, ขาด, ปราศจาก (gone away, disappeared, ceased; having lost or foregone, deprived of, being without)
(๒) “รช” (ระ-ชะ) รากศัพท์มาจาก –
(1) รญฺชฺ (ธาตุ = กำหนัด, ย้อม) + อ ปัจจัย, ลบ ญฺ ที่ รญฺชฺ (รญฺชฺ > รช)
: รญฺชฺ + อ = รญฺช > รช แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เปื้อน”
(2) รถี (ถนน) + ชนฺ (ธาตุ = เกิด) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ ถี ที่ (ร)-ถี (รถี > ร), ลบ นฺ ที่สุดธาตุ (ชนฺ > ช) และลบ กฺวิ
: รถี + ชนฺ = รถีชนฺ + กฺวิ = รถีชนฺกฺวิ > รชนกฺวิ > รชน > รช แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เกิดบนถนน”
“รช” (ปุงลิงค์; นปุงสกลิงค์) ในภาษาบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ฝุ่น, ของโสโครก; ละอองที่เปื้อน (dust, dirt; staining dust)
(2) มลทิน, ความสกปรก, ความด่างพร้อย, ความไม่บริสุทธิ์ (stain, dirt, defilement, impurity)
วิ + รช = วิรช แปลว่า “ปราศจากฝุ่น” หรือ “ปราศจากธุลี” หมายถึง ปลอดจากกิเลส, ปราศจากมลทิน, ปราศจากความผิด (free from defilement or passion, stainless, faultless)
“วิรช” ภาษาไทยใช้เป็น “วิรัช” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“วิรัช ๑ : (คำวิเศษณ์) ปราศจากธุลี, ไม่มีมลทิน, บริสุทธิ์, สะอาด. (ป., ส.).”
ขยายความ :
“วิรช” หรือ “วิรัช” เป็นคำแสดงคุณสมบัติของ “ธรรมจักษุ” ที่แปลว่า “ดวงตาเห็นธรรม” ดังคำบาลีว่า “วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ” แปลว่า “ธรรมจักษุอันปราศจากธุลีไม่มีมลทินได้เกิดขึ้นแล้ว”
ผู้ได้ “ดวงตาเห็นธรรม” เช่นนี้จะเห็นประจักษ์ในสัจธรรมต่อไปว่า “สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งทั้งมวลนั้นย่อมมีความดับไปเป็นธรรมดา” อันเป็นคุณสมบัติของอริยบุคคลในพระพุทธศาสนา
ในมงคลสูตรก็ใช้คำว่า “วิรช” เป็นคำแสดงลักษณะจิตของผู้บรรลุธรรม ดังพระบาลีว่า –
ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหิ
จิตฺตํ ยสฺส น กมฺปติ
อโสกํ วิรชํ เขมํ
เอตมฺมงฺคลมุตฺตมํ.
ถูกโลกธรรมกระทบ
จิตไม่หวั่นไหว
ไร้เศร้า ปราศจากธุลี เกษมศานต์
นี้เป็นมงคลอันอุดม.
…………..
คำว่า “วิรัช” จึงเป็นคำที่มีความหมายดี เป็นยอดมงคล
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ฝุ่นมุงเมือง เป็นเรื่องที่ต้องช่วยกันเตือนภัย
: แต่กิเลสมุงใจ เป็นเรื่องตัวใครตัวมัน?
#บาลีวันละคำ (2,777)
19-1-63