ทุพภิกขภัย (บาลีวันละคำ 2,833)
ทุพภิกขภัย
อ่านว่า ทุบ-พิก-ขะ-ไพ
แยกคำเป็น ทุพภิกข + ภัย
(๑) “ทุพภิกข”
เขียนแบบบาลีเป็น “ทุพฺภิกฺข” (มีจุดใต้ พ และใต้ ก) อ่านว่า ทุบ-พิก-ขะ ประกอบด้วย ทุ + ภิกฺขา
(ก) “ทุ” เป็นคำอุปสรรค นักเรียนบาลีในไทยท่องจำคำแปลได้ตั้งแต่ชั้นไวยากรณ์ว่า “ชั่ว, ยาก, ลําบาก, ทราม, น้อย”
(ข) “ภิกฺขา” (พิก-ขา) รากศัพท์มาจาก –
(1) ภกฺขฺ (ธาตุ = กิน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง อะ ที่ ภ-(กฺขฺ) เป็น อิ (ภกฺขฺ > ภิกฺข) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ภกฺขฺ + อ = ภกฺข > ภิกฺข + อา = ภิกฺขา แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่น่ากิน”
(2) ภิกฺขฺ (ธาตุ = ขอ) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ภิกฺขฺ + อ = ภิกฺข + อา = ภิกฺขา แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ควรขอ”
“ภิกฺขา” หมายถึง อาหารที่ขอมา, ทาน, บิณฑบาต; อาหาร, ภิกษา (begged food, alms, alms-begging; food)
ทุ + ภิกฺขา ซ้อน พฺ ระหว่างอุปสรรคกับบทหลัง (ทุ + พฺ + ภิกฺขา)
: ทุ + พฺ + ภิกฺขา = ทุพฺภิกฺขา แปลว่า “ภิกษาอันหาได้โดยยาก”
“ทุพฺภิกฺขา” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) เป็นคำนาม: ทุพฺภิกฺขา (อิตถีลิงค์) ทุพฺภิกฺข (นปุงสกลิงค์) หมายถึง ข้าวยากหมากแพง, ทุพภิกขภัย, อาหารฝึดเคือง (scantiness of alms, famine, scarcity of food)
(2) เป็นคุณศัพท์: หมายถึง เวลา สถานที่ หรือสถานการณ์ที่มีทุพภิกขภัย (famine-stricken)
(๒) “ภย”
บาลีอ่านว่า พะ-ยะ รากศัพท์มาจาก ภี (ธาตุ = กลัว) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อี (ที่ ภี) เป็น เอ, แปลง เอ เป็น อย
: ภี + ณ = ภีณ > ภี > เภ > ภย แปลตามศัพท์ว่า “ความกลัว”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภย” เป็นอังกฤษว่า fear, fright, dread (ความกลัว, ความหวาดหวั่น, สิ่งที่น่ากลัว)
“ภย” ใช้ทับศัพท์ในภาษาไทยว่า “ภัย”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ภัย : (คำนาม) สิ่งที่น่ากลัว, อันตราย, เช่น อัคคีภัย คือ ภัยที่เกิดจากไฟ อุทกภัย คือ ภัยที่เกิดจากน้ำ. (ป., ส. ภย).”
ความหมายของ “ภย” ในบาลีคือ “ความกลัว” (fear) หรือ “สิ่งที่น่ากลัว” (fright) แต่ “ภัย” ในภาษาไทยน้ำหนักของความหมายอยู่ที่ “อันตราย” (danger, dangerous)
โปรดสังเกตว่า พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ที่ฝรั่งเป็นผู้ทำไม่ได้แปล “ภย” ว่า danger หรือ dangerous
ทุพฺภิกฺข + ภย = ทุพฺภิกฺขภย (ทุบ-พิก-ขะ-พะ-ยะ) แปลว่า “สิ่งที่น่ากลัวอันเกิดแต่ความอดอยากขาดแคลน”
“ทุพฺภิกฺขภย” ในภาษาไทยใช้เป็น “ทุพภิกขภัย” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ทุพภิกขภัย : (คำนาม) ภัยอันเกิดจากข้าวยากหมากแพงหรือการขาดแคลนอาหารในบ้านเมือง. (ป.).”
อภิปรายขยายความ :
“ทุพฺภิกฺขภย” (ทุพภิกขภัย) ถ้ากล่าวเฉพาะคำนี้โดดๆ หมายถึง ภัยที่เกิดจากความขาดแคลนอาหาร แต่ในคัมภีร์บาลี “ทุพฺภิกฺขภย” มักกล่าวรวมไปกับ “ฉาตกภย” (ฉา-ตะ-กะ-พะ-ยะ = ฉาตกภัย) และ“โรคภย” (โร-คะ-พะ-ยะ = โรคภัย)
กรณีเช่นนี้ “ทุพฺภิกฺขภย” จะเน้นไปที่ความขาดแคลนทั่วไป และ “ฉาตกภย” เน้นที่ความอดอยากอันเนื่องมาจากขาดแคลนอาหาร
“โรคภย” = โรคภัย (โร-คะ-ไพ, โรก-คะ-ไพ) แปลว่า “สิ่งที่น่ากลัวอันเกิดแต่โรค” หมายถึง ภัยที่เกิดจากโรคระบาด เป็นเหตุให้ผู้คนล้มตายเป็นจำนวนมาก
“ทุพฺภิกฺขภย” “ฉาตกภย” และ “โรคภย” รวมเป็นภัย 3 อย่างที่มักกล่าวถึงควบคู่กัน
ในที่บางแห่ง รวมภัยอีก 2 อย่างเข้าด้วย คือ –
“ราชภย” (รา-ชะ-พะ-ยะ) = ราชภัย ภัยที่เกิดจากทางราชการบ้านเมืองกดขี่ขูดรีดประชาชน
“โจรภย” (โจ-ระ-พะ-ยะ) = โจรภัย ภัยที่เกิดจากโจรผู้ร้ายชุกชุม
รวมทั้งหมดเป็น 5 ภัย
ภัยอื่นๆ ก็ยังมีอีก แต่ที่พูดถึงเป็นกลุ่มหรือเป็นชุด มักนิยมระบุภัยทั้ง 5 อย่างนี้
…………..
ดูก่อนภราดา!
: หิวคนเดียวในท่ามกลางคนอิ่ม
: สุขกว่าอิ่มคนเดียวในท่ามกลางคนหิว
#บาลีวันละคำ (2,833)
15-3-63