Month: เมษายน 2014

เจตนา ภาษาไทยอ่านว่า

โคตร อ่านว่า โคด บาล

จิตอาสา (บาลีไทย) อ่

เทศกาล-กาลเทศะ
บาลีไทย

อ่านว่า เทด-สะ-กาน / กา-ละ-เท-สะ
บาลีเป็น เทส + กาล, กาล + เทส

“เทส” (เท-สะ) แปลตามศัพท์ว่า “ที่แสดงให้รู้” “ที่ประกาศให้ปรากฏ” ในภาษาบาลีหมายถึง จุด, หัวข้อ, ส่วน, สถานที่, ภาค, ถิ่น, ประเทศ (point, part, place, region, spot, country)
ภาษาไทยใช้ว่า “เทศ” หมายถึง ถิ่นที่, ท้องถิ่น, สถานที่ (ดูเพิ่มเติมที่ “ปฏิรูปเทส” บาลีวันละคำ (608) 14-1-57)

ศก-ศักราช

บทวิทยุรายการ “รู้ รัก ภาษาไทย” ออกอากาศทางสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทย เมื่อวันที่ 12 และ 13 มีนาคม พ.ศ. 2553 มีข้อความสรุปได้ว่า –

คำว่า “ศก” มาจากคำภาษาสันสกฤตว่า “ศก” (สะ-กะ) เป็นชื่อราชวงศ์ที่มีอำนาจปกครองอินเดียโบราณทางตอนเหนือระหว่างพุทธศตวรรษที่ 7 ถึงพุทธศตวรรษที่ 9 อาณาจักรของราชวงศ์ศกะ ปัจจุบันอยู่ในแคว้นคุชราษฏร์ พระราชาพระองค์หนึ่งในราชวงศ์นี้ทรงพระนามว่าพระเจ้าศาลิวาหนะ (สา-ลิ-วา-หะ-นะ) เป็นผู้ริเริ่มนำชื่อราชวงศ์ คือ ศกะ มาใช้เป็นชื่อเรียกปี และเกิดคำว่า “ศกราช” (สะ-กะ-รา-ชะ) แปลว่า “พระราชาแห่งราชวงศ์ศกะ”

ครอบครัว
บาลีว่าอย่างไร

ในวัฒนธรรมไทย ถ้าพูดว่า “มีครอบครัว” หมายถึงมีคู่ครอง
ภาษาไทยคำเก่าที่หมายถึงมีครอบครัวหรือมีคู่ครอง พูดว่า “มีเรือน” หรือ “ออกเรือน” มีมูลมาจากลูกแยกจากเรือนพ่อแม่ไปอยู่เรือนใหม่เนื่องในการมีคู่ครอง

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ครอบครัว : (คำนาม) สถาบันพื้นฐานของสังคมที่ประกอบด้วยสามีภรรยาและหมายความรวมถึงลูกด้วย”

“ครอบครัว – คู่ครอง” ตามนัยที่กล่าวมานี้ คำในภาษาบาลีมีความหมายตรงกัน คือ “กุลฆร” อ่านว่า กุ-ละ-คะ-ระ ประกอบด้วย กุล + ฆร

สงกรานต์ [2]

ภาษาย้ายราศี

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของคำว่า “สงกรานต์” ว่า –

“เทศกาลเนื่องในการขึ้นปีใหม่อย่างเก่า ซึ่งกําหนดตามสุริยคติ ปรกติตกวันที่ ๑๓-๑๔-๑๕ เมษายน วันที่ ๑๓ คือวันมหาสงกรานต์ วันที่ ๑๔ คือวันเนา และวันที่ ๑๕ คือวันเถลิงศก. (ส. สงฺกฺรานฺติ)”

คำว่า “(ส. สงฺกฺรานฺติ)” ในวงเล็บ หมายถึง คำว่า “สงกรานต์” ภาษาสันสกฤตเป็น “สงฺกฺรานฺติ” อ่านว่า สัง-กฺราน-ติ (ดูเพิ่มเติมที่ “สงกรานต์” บาลีวันละคำ (336) 13-4-56)

อนุโลม-ปฏิโลม

อ่านว่า อะ-นุ-โลม / ปะ-ติ-โลม
บาลีอ่านว่า อะ-นุ-โล-มะ / ปะ-ติ-โล-มะ
ประกอบด้วย อนุ + โลม – ปฏิ + โลม

“อนุ” เป็นคำอุปสรรค มีความหมายว่า น้อย, ภายหลัง, ตามหลัง, เนืองๆ, บ่อยๆ

“โลม” แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาตัดเมื่อยาวขึ้น” “สิ่งที่ควรตัดทิ้ง” หมายถึง ขนที่ขึ้นตามร่างกาย

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “โลม” แบบให้คำจำกัดความว่า the hair of the body และเพื่อให้เห็นว่าต่างจาก “ผม” จึงขยายความไว้ว่า whereas kesa is the hair of the head only (ส่วน “เกส” คือ ขนของศีรษะเท่านั้น)

รัฏฐาธิปัตย์

อ่านว่า รัด-ถา-ทิ-ปัด
ประกอบด้วยคำว่า รัฏฐ + อธิปัตย์

“รัฏฐ” บาลีเขียน “รฏฺฐ” อ่านว่า รัด-ถะ แปลตามศัพท์ว่า “ดินแดนเป็นที่เป็นไปแห่งชาวเมือง” หรือ “ดินแดนเป็นเหตุให้พระราชาทั้งหลายทำลายป้อมค่ายกัน” (ในการเข้ายื้อแย่งเพื่อยึดครองดินแดนของอีกฝ่ายหนึ่ง) ความหมายที่เข้าใจกันก็คือ ดินแดน, อาณาจักร, ประเทศ, แผ่นดิน, บ้านเมือง

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “รฏฺฐ” ว่า reign, kingdom, empire; country, realm (รัฐ, อาณาจักร, จักรวรรดิ, ประเทศ, แผ่นดิน)

“อธิปัตย์” บาลีเป็น “อธิปเตยฺย” (อะ-ทิ-ปะ-เต็ย-ยะ) ประกอบขึ้นจากคำว่า อธิ (ยิ่งใหญ่) + ปติ (เจ้าของ, เจ้านาย) + ณฺย (ปัจจัย แปลว่า การ-, ความ-)